Cmentarz żydowski na Okopowej

Cmentarz żydowski przy ul. Okopowej został założony w 1806 roku i jest miejscem spoczynku wielu znanych i zasłużonych postaci dla życia społeczno-kulturalnego Warszawy. Są to m.in. Ber Sonnenberg, na grobie którego stoi bogato rzeźbiony pomnik będący unikalnym przykładem sztuki sepulkralnej, naczelny rabin Warszawy Ber Meisels, Adam Czerniakow – prezes judenratu w getcie warszawskim, Marek Edelman – wybitny chirurg i jednocześnie przywódca powstania w getcie, a także Rachela Estera Kamińska – „matka teatru żydowskiego”, znakomici żydowscy pisarze jak Icchak Lejb Perec, Szymon An-ski, Jakub Dinezon, Julian Stryjkowski czy twórca języka esperanto Ludwik Zamenhof. Cmentarz ten jest drugim największym cmentarzem żydowskim w Polsce i zajmuje powierzchnię nieco ponad 33 hektarów. Do drugiej wojny światowej znajdowało się tu około 150 000 nagrobków. W czasie wojny cmentarz był przez pewien czas wewnątrz getta. Pochówki odbywały się na nim początkowo w indywidualnych grobach, a z biegiem czasu w masowych mogiłach. Szacuje się, że spoczywa tu około 250 000 osób.

Cmentarz przetrwał wojnę, ale synagoga stojąca przy ul. Okopowej i dom przedpogrzebowy, w którym przechowywana była cała dokumentacja dotycząca cmentarza i pochówków, zostały zniszczone. W latach 2006–2010 – celem choć częściowego odtworzenia listy pochowanych – nagrobki, na których zachowała się inskrypcja zostały zinwentaryzowane, a dane umieszczono w internetowej bazie, umożliwiając tym samym poszukiwanie grobów rodzinnych Żydom z całego świata. Cmentarz nadal służy warszawskiej gminie żydowskiej i jest licznie odwiedzany przez rodziny zmarłych, ale także przez turystów z Polski i zagranicy. Są to, między innymi, chasydzi przyjeżdżający do grobów cadyków poszczególnych dynastii. Jest on jednocześnie miejscem licznych upamiętnień zarówno prywatnych rodzin, znanych osób, jak i tragicznych wydarzeń z czasów Zagłady. Na cmentarzu nadal przestrzega się halachy – prawa żydowskiego. W ostatnich latach w kwaterze grzebalnej członkowie rosnącej warszawskiej społeczności żydowskiej stawiają na grobach zmarłych nagrobki nawiązujące do tradycji żydowskiej.

Pierwszego listopada, w katolickie święto zmarłych, na cmentarzu odbywa się kwesta na rzecz renowacji zabytkowych nagrobków. Są to miedzy innymi – często zarośnięte gąszczem – piękne macewy (hebr. pomniki) z początku XIX wieku, na których zachowały się płaskorzeźby przedstawiające tradycyjną symbolikę żydowską, ale i granitowe, lub marmurowe, bogate i okazałe pomniki zamożnej części społeczności, jak i pomniki wybitnego rzeźbiarza Abrahama Ostrzegi.

Drugim warszawskim cmentarzem żydowskim jest cmentarz na Bródnie założony jeszcze w 1780 roku przez Szmula Zbytkowera.