Archiwum

Miejsce

Osiedle Ostrobramska jest jak morze. Kiedy stanie się w odpowiednim miejscu w rozwidleniu ulic Grochowskiej i Ostrobramskiej na Pradze-Południe, jednej z dzielnic prawobrzeżnej Warszawy, to po horyzont widać jedynie kolejne piętra kilkunastu wysokich bloków mieszkalnych. Ten krajobraz ukształtowany został pod koniec lat 70. XX wieku – wtedy zajmując miejsce ogródków działkowych powstało Osiedle. Pomiędzy blokami jest dziś sporo zieleni – duże trawniki poprzecinane licznymi alejkami i drzewa. Kilka zapchanych samochodami parkingów, kilka placów zabaw. Jest kościół, kilka szkół różnego szczebla, trochę sklepów. Na Osiedlu można odwiedzić kilka knajp – ale to nie są modne kluby, raczej swojskie „kebaby” i „obiady domowe”. Z nieznanej przyczyny Osiedle ominęła charakterystyczna dla współczesnej Warszawy mania grodzenia. Z otwartego okna w jednym wysokościowców słychać hiphopową nawijkę – to miejscowy raper ćwiczy przed kolejnym koncertem. Całość składa się na typowy krajobraz polskiego blokowiska, jakich wiele, czy to na Ursynowie, Bródnie, Targówku, czy w każdej innej dzielnicy dowolnego większego miasta w Polsce.

To, co wyróżnia Osiedle Ostrobramska, to do niedawna nieznana historia tego miejsca. Grochów, bo tak wtedy nazywała się ta część miasta, lat 20. i 30. XX wieku był zwykłym, na wpół rolniczym warszawskim przedmieściem, ale to właśnie tutaj działacze żydowskiej syjonistycznej organizacji He-Chaluc postanowili założyć szkoleniowe gospodarstwo rolne. Celem jego istnienia było przygotowywanie żydowskiej młodzieży do emigracji do Palestyny. Tutaj młodzi zwolennicy ruchu mieli uczyć się podstaw uprawy roli i hodowli, a także uczestniczyć w kursach kształtujących ich postawę społeczną i polityczną w duchu syjonistycznego socjalizmu.

Trudno nam to sobie wyobrazić, ale to tutaj „nowy człowiek”, który miał zerwać z tradycyjnymi zajęciami środkowoeuropejskich Żydów, posiąść nowe umiejętności, a następnie wyemigrować do Palestyny i tam wykorzystać je do budowy tego, co z czasem miało przekształcić się w narodowe państwo żydowskie. Narodowe, ale zbudowane na socjalistycznych zasadach równości, wspólnej pracy, samorozwoju. Jak pisała we wspomnieniach jedna z grochowskich kibucniczek: „To co odróżniało ten kibuc od innych to praca rolnicza, która nas zupełnie oczarowała. Pracowaliśmy od świtu do zachodu słońca. Nie czuliśmy zmęczenia. Wspaniałe było uczucie, że na wygnaniu pracujemy w rolnictwie, dzięki któremu mieliśmy niesamowite poczucie bliskości ziemi Izraela i tamtejszego rozwoju syjonizmu.”

Dla osiągnięcia tych celów ferma była zaplanowana jako kompletne gospodarstwo, wyposażone w główny budynek (który spełniał funkcje mieszkalne, ale także zapewniał przestrzeń dla działalności oświatowej i kulturalnej), budynki gospodarcze (w tym obory i kurniki), działki, na których uprawiano warzywa i kwiaty, szklarnie, pola przeznaczone pod uprawę zbóż, pastwiska. Przez Kibuc Grochów przewinęły się setki młodych syjonistów, z których większość zasiliła potem kadry kibuców powstających w Palestynie. Kres prężnej działalności grochowskiego gospodarstwa położyła dopiero II wojna światowa.

Dziś na osiedlu nie da się już odnaleźć żadnych pozostałości po kibucu. Nie pozostało nic z jego zabudowy. W obecnym układzie urbanistycznym trudno dostrzec linie, stanowiące niegdyś kibucowe granice. Pojawiło się wiele nowych ulic, które musiały wypełnić pustkę komunikacyjną dawnych pól uprawnych – na przedwojennym planie kibucu zaznaczono jedynie jedną większą, piaszczystą drogę, biegnącą przez cały kibuc, oraz parę jej odnóg. Ulica Witolińska, przy której stał od przełomu lat dwudziestych i trzydziestych Dom imienia Doktorowiczów (hebr. Beit Doktorovic, nazwany tak od nazwiska fundatorów), czyli główna siedziba kibucu, na większej części swojej długości przestała istnieć. W miejscu, gdzie do wybuchu wojny stał sam Dom imienia Doktorowiczów – teraz jest pusta działka. Widać na niej głęboki wykop po fundamentach zburzonej niedawno siedziby Spółdzielni Inwalidów Przemysłu Skórzanego, która po wojnie zastąpiła siedzibę kibucu. Rozpoczynającą się niegdyś przed jego bramą piaszczystą drogę, nazywaną „drogą do gospodarstwa”, można sobie dziś tylko wyobrazić – przecinałaby trawniki, alejki i osiedlowe uliczki, zupełnie przypadkiem omijając większość bloków. Na miejscu zabudowań gospodarczych znajdują się siedziby małych firm. Tam, gdzie w połowie lat trzydziestych rosły ogórki – dziś jest parking, na miejscu pól na których uprawiano owies – zajezdnia autobusowa, a zamiast grządek obsadzonych burakami – hipermarket.

Wiele zmieniło się też w dawnym otoczeniu gospodarstwa – nie ma śladu po sąsiadujących z nim zakładach – browarze i garbarni – których wysokie kominy widać na wielu starych zdjęciach przedstawiających pracujących w polu młodych ludzi. W miejscu sadu, być może uwiecznionego w filmie Błazen Purymowy, wielkim hicie przedwojennego kina jidysz, nakręconym w połowie lat trzydziestych na terenie gospodarstwa – dziś są tereny zielone osiedla.

Na jednym z grupowych zdjęć członków kibucu, wykonanym w ostatnim okresie jego funkcjonowania w 1940 roku, uchwycone w tle zostały dwie kamienice znajdujące się poza obrębem gospodarstwa, przy ulicy Grochowskiej. Stoją one tam do dzisiaj, stanowiąc jeden z niewielu wspólnych elementów dawnego i dzisiejszego krajobrazu.

Opowieści

Jako Stowarzyszenie imienia Szymona An-skiego postanowiliśmy przyjrzeć się temu wbrew pozorom niezwykłemu miejscu. Przypadkowo odkryliśmy że z jakiegoś powodu ten teren jest celem wycieczek izraelskich uczniów. A same te wizyty wzbudzały silne zainteresowanie wśród pasjonatów lokalnych ciekawostek historycznych.

Aby zgłębić ten temat postanowiliśmy zajrzeć do źródeł dostępnych w Izraelu i w Polsce, ale zanim do tego doszło zaczęliśmy przysłuchiwać się lokalnym opowieściom. A opowiada się o tym miejscu wiele, chociażby w internecie. Niektórzy piszą, że wycieczki odwiedzają Grochów ze względu na rzekomo istniejący tam przed wojną żydowski cmentarz: „Zaczęłam więc wypytywać o to starszą panią która mieszkała tam od 1954 r., miała wówczas 91 lat więc jak mniemam dziś nie żyje. ona twierdziła, że przed 28 rokiem był na tych terenach cmentarz i bóżnica żydowska .”[1] Zastanawiano się, czy może to oznaczać, że gmina żydowska odzyska teren, a Osiedle Ostrobramska zostanie zlikwidowane. W rzeczywistości po krótkiej kwerendzie okazało się, że faktycznie na początku XX wieku cmentarz na terenie Grochowa był w planach warszawskiej gminy żydowskiej. Określenie tego miejsca jako „cmentarza” figuruje również na archiwalnych oficjalnych planach zagospodarowania przestrzeni, co łatwo może wprowadzać w błąd. Ten pomysł jednak upadł, więc gmina zdecydowała się odstąpić działkę organizacji He-Chaluc. Mimo to, temat cmentarza wciąż powraca. Między innymi w opowieści dwóch architektów, którzy projektowali centrum handlowe „Promenada“, położone już po drugiej stronie ulicy Ostrobramskiej. Podczas kopania fundamentów pod centrum odnaleziono tam szczątki ludzkie; był to powód wyciągnięcia przez wspomnianych architektów nieuzasadnionego wniosku o istnieniu w tym miejscu kiedyś cmentarza żydowskiego.

Poza teorią „kirkutową”, miejscem wzbudzającym największe zainteresowanie osób zajmujących się historią Grochowa był, nieistniejący już budynek z czerwonej cegły położony przy ulicy Witolińskiej 41 – jeden z punktów, które wydawały się szczególnie interesujące dla żydowskich wycieczek. Dodatkowo, jako jeden z nielicznych zachowanych w tej okolicy budynków sprzed II wojny światowej, w naturalny sposób ogniskował także zainteresowanie lokalnych badaczy. Na forach można było spotkać różne interpretacje dotyczące ewentualnej żydowskiej historii budynku, większość szła tropem albo miejsca martyrologii („Ale podobno Niemcy na wyższej kondygnacji powiesili kilku Żydów”), albo „domku rabina”. Według tej teorii odwiedziny wycieczek izraelskich miały wynikać z faktu, że kiedyś w tym domu mieszkał rabin lub inna ważna w żydowskiej historii osoba: „A w tej kamienicy mieszkał przed wojną bardzo ważny rabin żydowski, ale nie pamiętam, jak się nazywał. Ci, którzy przyjeżdżają, robią to głównie ze względu na pamięć o nim, folwark to raczej przy okazji.”

Pojawiały się też liczne głosy, które sugerowały, że w budynku przy Witolińskiej 41 mieściła się w okresie międzywojennym synagoga czy też dom modlitwy: „Źle określiłam burz-nica raczej dom modlitw i zbiórek społeczności żydowskiej; ostatnio wpadła mi w ręce informacja (nie pamiętam skąd?), która mogłaby potwierdzać informacje o rabinie. Poza nim znajdowało się tam również miejsce modlitwy. Takie miejsca modlitewne były dosyć często organizowane w domach należących do społeczności żydowskiej. Nie stać ich było na budowę synagogi, więc zbierali się właśnie w takich miejscach.”

Ostatnie wpisy w wątkach poświęconych niejasnej historii Osiedla Ostrobramska wprowadzały wątek żydowskiej fermy rolniczej. „Z całym naciskiem podkreślam, że nie był to dom żydowski, nie wchodził w skład Hechalucu i jest mało prawdopodobne, by mieszkał w nim jakiś rabin. Dodatkowym świadectwem „aryjskości” domu może być kapliczka z Matką Boską (pamiętam ją z dawnych lat), po której do dziś została tylko nisza nad balkonem… Myślę, że zainteresowanie domem Witolińska 41 przez wycieczki żydowskie wynika z faktu, że jest on jedynym, ocalałym świadkiem tak ważnej dla nich działalności Hechalucu na terenie Grochowa-Witolina. Gdyby było inaczej, z pewnością Żydzi zajęliby się wykupem i rewaloryzacją zdewastowanego budynku.”

W tych wpisach pojawia się też wątek post-kibucowej roślinności, przekonanie że w grochowskiej florze musiał się zachować jakiś ślad po gatunkach uprawianych na terenie gospodarstwa. Jeden z forumowiczów dokładnie określa, gdzie rośnie palestyńska trzcina oraz inna roślinność pamiętająca czasy kibucu: „Jedyna, niecodzienna pamiątka, jaka pozostała, i sezonowo odradza się to, niespotykany w Polsce gatunek trzciny. Porasta do dziś obszary bagienne za kanałem Nowa Ulga na Gocławiu i w całej okazałości można ją podziwiać zawsze pod koniec lata. Trzcina osiąga wówczas wysokość ok. 3 m. a u podstawy ma ok. 12 cm obwodu. W suche lata podpalają ją chuligani, zatruwając zapachem spalenizny cały Grochów. Ciekawostką jest, że nasiona Żydzi zaimportowali z Palestyny, by ją tu uprawiać i wykorzystywać do produkcji mat budowlanych, służących do ocieplania ścian. Maty można czasem jeszcze obejrzeć podczas rozbiórki starych domów na Grochowie…” Wiadomość o trzcinie wydaje się być inspirowana informacjami z oficjalnego obiegu naukowego.

Ta zagmatwana historia budynku z czerwonej cegły przy ulicy Witolińskiej 41 znalazła swój nieoczekiwany i nieco ironiczny finał. Kilka lat temu działka została wykupiona przez developera, który następnie budynek wyburzył. To, co wydarzyło się później, w pewnym sensie rozwiązało zagadkę żydowskich wycieczek zatrzymujących się pod tym budynkiem. Okazało się, że przekonanie, iż budynek należał przed wojną do kibucu, zdawali się podzielać również działacze Habonim Dror (jednej z izraelskich organizacji nawiązujących do przedwojennej tradycji He-Chaluc), którzy rozpoczęli na własną rękę dziennikarskie śledztwo, oskarżając hiszpańsko-izraelskie konsorcjum, które wykupiło teren i zburzyło budynek. Sprawę tę, podejmującą temat niszczenia dziedzictwa ruchu syjonistycznego w Polsce, należy uznać za dość poważną, gdyż doczekała się między innymi publikacji w największym izraelskim dzienniku Haaretz.

Należy dodać, że już przy opisie teorii zakładającej istnienie kiedyś na Grochowie żydowskiego cmentarza, na forach pojawiały się wątki „restytucyjne”. Jak to skomentował jeden z użytkowników: „Wśród mieszkańców osiedla ktoś co chwilę usiłuje siać panikarskie nastroje, że »Żydy wracają żeby wyrzucać nas z domów«.” Ten temat powraca co jakiś czas. ostatnio na osiedlu pojawiły się plotki, jakoby złożony został jakiś enigmatyczny „pozew o zwrot majątku” i już niedługo teren osiedla wróci w ręce prawowitych, przedwojennych oczywiście żydowskich, właścicieli. Nie wchodząc w obszerny i kontrowersyjny, i wciąż nieuregulowany formalnie temat restytucji mienia żydowskiego w Polsce (czy w ogóle temat restytucji przedwojennego mienia) warto w tym miejscu wspomnieć, że skupia on jak w soczewce obawy mieszkańców Osiedla przed „nieznanym”. Próbując odpowiedzieć na pytanie o to „co na Osiedlu robią Żydzi”, mieszkańcy nierzadko uruchamiają myślenie antysemickie, które ma też swój dalszy ciąg w aktach przemocy. Z relacji przewodników izraelskich zorganizowanych grup szkolnych odwiedzających teren Osiedla wynika, że grupy bywały obrzucone z balkonów jajkami czy torebkami wypełnionymi wodą przez lokalną młodzież.

Podsumowując, do czasu naszego zainteresowania się tym tematem, o kibucu wiedziało się mało i nic na pewno. W świadomości lokalnej na pewno funkcjonowało przekonanie o „żydowskości” tego miejsca. Z jednej strony było ono wzmacniane wizytami wycieczek z Izraela, z drugiej nieco skażone stereotypowym podejściem (założenie, że skoro przyjeżdżają wycieczki, to na pewno w tym miejscu był cmentarz, bądź że dom musiał należeć do jakiejś ważnej postaci), jak również dość niepokojącym tłem związanym ze strachem przed restytucją mienia pożydowskiego, powodującym pojawianie się wątków o charakterze stereotypowo antysemickim. Najmocniej fantazmatyczny charakter tej wiedzy widać w zasłyszanej opowieści, że podobno całe Osiedle Ostrobramska ma charakter żydowski – bloki widziane z lotu ptaka układają się w kształt Gwiazdy Dawida.

Z kolei z drugiej strony młodzież należąca do izraelskich organizacji Habonim Dror, Haszomer HaCair, HaMahanot HaOlim i HaNoar HaOved VeHaLomed przyjeżdża na miejsce dawnego kibucu poznając historię ruchu He-Chaluc, do której one współcześnie nawiązują. Jednak oprowadzający ją przewodnicy nie do końca wiedzą, jak odnaleźć we współczesnej topografii Grochowa dawne granice kibucu. Nie lepiej jest z opracowaniami skierowanymi do czytelnika poszukującego wiarygodnej wiedzy. Okazało się, że lektura tego typu materiałów przynosi więcej znaków zapytania niż konkretnych informacji. Na jednej ze stron internetowych zbierających wiedzę na temat Warszawy pojawia się znana nam już z forów informacja o tym, że budynek przy Witolińskiej 41 był synagogą: „Najbardziej znanymi budynkami przy ul. Witolińskiej są: Supermarket Biedronka, Spółdzielnia Inwalidów Przemysłu Skórzanego, Warsztaty i Salon Honda-AutoWitolin, Zakłady Rehabilitacyjne „Konstancin” oraz budynek dawnej synagogi (latem zjeżdżają się tutaj młodzi żydzi, na wspólne modlitwy i panele dyskusyjne).” W książce Jerzego Kasprzyckiego Korzenie miasta. Tom 3. Praga wspomniana jest historia żydowskiej fermy rolniczej na Grochowie. Jako ciekawostkę, autor zamieszcza informację o trzcinie, naturalnie występującej w Palestynie, którą kibucnicy zaczęli uprawiać na Grochowie. Celem sprowadzenia tego gatunku do Polski była nauka budowania z trzciny domostw, co miało przydać się kibucnikom po emigracji do Palestyny. Za Kasprzyckim informację tę wprowadza w obieg między innymi prowadzony przez Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie portal Wirtualny Sztetl, poświęcony żydowskiej historii lokalnej: „Ciekawostką jest fakt, że członkowie „Hechaluc-Pionier” wyhodowali na mokradłach taki sam gatunek trzciny, jaki rośnie nad Jordanem. Trzcina miała służyć jako materiał do budowy domów z trzcino-gipsu w Palestynie. W Warszawie uczono się, jak ją hodować i wykorzystywać w celach budowlanych. Sprzedawano ją też polskim sąsiadom. Prężnie działająca ferma przyciągała nowych osadników, nie tylko ogrodników, ale i fachowców z różnych dziedzin, zarówno Żydów jak i Polaków.” Portal ten podaje także, że w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie przechowywana jest cegła wyjęta z zabudowań gospodarczych kibucu (a drugą analogiczną cegłę przekazano do jednej z placówek muzealnych w Jerozolimie). Na portalu znajduje się również zdjęcie pracownika ŻIH, trzymającego wspomnianą cegłę. Cegła, o której mowa, została wyjęta z rozebranego budynku przy ulicy Witolińskiej 41, który to dom nigdy nie należał do kibucu.

Piszemy tę historię razem

Ta, przedstawiona wyżej, bogata lecz patchworkowa, a w dużej mierze „potoczna” (pisana i ustna) wiedza lokalna o kibucu zainspirowała nas do próby zderzenia jej z opowieściami kibucników, które udało się nam przetłumaczyć z języka hebrajskiego. Okazało się, że wśród mieszkańców Warszawy istnieje prawdziwy „głód” tego typu nowych narracji, a niektóre z nich zaczynają żyć swoim życiem, zarówno prowokując kolejne wspomnienia, jak i będąc źródłem nowej wiedzy. Przykładem niech będzie starszy pan, o którym dowiedzieliśmy się, że „pamięta kibuc”. Po nawiązaniu z nim kontaktu okazało się, że owszem, „pamięta kibuc”, ale… z jednej z naszych wycieczek popularyzatorskich.

Kiedy nasze Stowarzyszenie zaczęło zajmować się kibucem spotkaliśmy rzeszę osób zainteresowanych tematem. Dla lokalnych pasjonatów historii Grochowa prezentacja archiwalnych zdjęć znalezionych w wirtualnym archiwum Ghetto Fighters‘ House była uzupełnieniem ich wieloletniej hobbystycznej pracy. Przy okazji popularyzacji wspomnień kibucników, na podstawie wydanej w latach 70. w Izraelu księgi pamięci, mogliśmy z kolei zainspirować wielu grochowiaków do przypominania sobie „żydowskiej” historii Grochowa, co także poszerzało naszą wiedzę. Na wydarzenia (prezentacje, spacery, warsztaty, a nawet inscenizację teatralną) organizowane przez Stowarzyszenie imienia Szymona An-skiego przychodzili ludzie, którzy pamiętają dawne żydowskie centrum Grochowa, tak zwany „żydowski raj”, w okolicach ulicy Garwolińskiej. Słyszeliśmy także, że zaraz po wojnie te okolice były miejscem tymczasowego pobytu Żydów ocalałych w ZSRR, którzy następnie planowali wyjazd do Izraela. Jak mówi się na Grochowie – wiele osób zostawiło tu swoje tymczasowe „drugie połowy”, które potem dostawały paczki z Izraela.

Spotkany przez nas znany warszawski dziennikarz, który opisywał próby odtworzenia kibucu pod koniec lat 40. w Expresie Wieczornym, podzielił się z nami wrażeniami, że warzywa z kibucu znane były w całej przedwojennej Warszawie, a jeden z uczestników spaceru dokładnie wskazał, gdzie znajdował się sklepik kibucowy – przy ulicy Osieckiej.

Stworzona przez nas strona www.anski.org/kibuc-grochow była chętnie odwiedzana, a broszura poświęcona historii kibucu rozchwytywana na spotkaniach. Nie brakowało zdumienia, zarówno tym, że na Grochowie mieszkali Żydzi, jak i tym, że byli to Żydzi „nietypowi”. Jedna z uczestniczek warsztatów dla seniorów zapytała wprost: „A co to za Żydzi, co pejsów nie mają?”

Świecka, socjalistyczna i syjonistyczna historia żydowska działa się na polach grochowskich i dzisiaj właśnie o niej przypominają sobie jej polscy i izraelscy spadkobiercy. O tym, jak niespodziewane efekty przynosi taka „archeologia pamięci” mógł przekonać się młody Izraelczyk, który uczestniczył w organizowanym przez nasze Stowarzyszenie spacerów po terenie dawnego kibucu. Ku swemu zdumieniu, zapoznając się z archiwalnymi zdjęciami na naszej stronie, na jednym z nich rozpoznał swojego dziadka.

Mamy nadzieję, że projekt będzie się rozwijał – więcej Izraelczyków będzie odkrywać ideową genealogię swoich rodzin na Grochowie, a więcej warszawiaków będzie odkrywać międzynarodowy i ogólnoświatowy wymiar tej marginalizowanej dzielnicy. Może jednym i drugim o wyjątkowości tego miejsca, a także skomplikowanej historii relacji polsko-żydowskich, przypomni postać Fridy Wołkowyskiej, dzielnej kibucniczki, postrzelonej podczas antysemickiego ataku na fermę, upamiętnionej muralem dzięki wspólnym działaniom Fundacji Inicjatyw Kobiecych i Stowarzyszenia imienia Szymona An-skiego na ścianie jednego z grochowskich budynków.

Pomnik wywózek Żydów Warszawy na Zagładę odznacza się wyciszoną, niemal abstrakcyjną formą i dyskretnym usytuowaniem. Ulokowany jest w ciągu zabudowy północnej strony ulicy. Przylega do ściany sąsiedniego budynku. Zawiera element sugerujący macewę, lecz pozbawiony jest symboli religijnych sensu stricto. W białym granicie wyryte zostały imiona od Abla do Zygmunta oraz informacja w jidysz, po polsku, po hebrajsku i po angielsku: „Tą drogą i śmierci w latach 1942–1943 z utworzonego w Warszawie getta przeszło do hitlerowskich obozów Zagłady ponad 300 000 Żydów”. Z boku – po hebrajsku, w jidysz i po polsku – umieszczono fragment z Księgi Hioba: „Ziemio, nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał.”

Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie usytuowany jest centralnie, na wzniesieniu, na środku ważnego węzła komunikacyjnego. Przedstawia podkłady kolejowe i wagon wypełniony krzyżami, z jednym krzyżem wyraźnie dominującym. Na podkładach kolejowych wypisane są miejsca zsyłek i kaźni na Wschodzie. Między innymi figuruje tam Katyń, dlatego pomnik traktowany jest także jako upamiętnienie katyńskie – najważniejsze z kilku, jakie znajdują się w Warszawie. Przy bliższym oglądzie wśród krzyży można dostrzec muzułmański tatarski symbol z pięcioramienną gwiazdą i półksiężycem, macewę i kilka krzyży prawosławnych. W potocznej świadomości jednak pomnik funkcjonuje jako wagon z krzyżami i nazywany jest Golgotą Wschodu. Wyobrażenie na ten temat dają pocztówki, przewodniki turystyczne, strony internetowe i rysunki dziecięce.

W skład pomnika wchodzi dodatkowo tablica z krzyżem przypominającym najważniejsze polskie odznaczenie wojskowe – Virtuti Militari. Na tablicy widnieje napis „Poległym / pomordowanym / na Wschodzie / ofiarom / agresji / sowieckiej / 17 IX 1939 / Naród / 17 IX 1995”. Odwiedzający zapalają pod tablicą znicze i uzupełniają jej treść o emblematy religijne, jak na przykład krzyże z kwiatów lub figura Chrystusa. Stanowi to nawiązanie do romantycznego toposu Polski jako Chrystusa Narodów o ciągle nierozbrojonym antysemickim potencjale. Całości dopełniają dwa późniejsze głazy-obeliski. Pierwszy z nich upamiętnia wizytę w tym miejscu papieża Jana Pawła II (1999). Drugi oddaje hołd fantazmatycznej figurze Matki Sybiraczki (2011) – mutacji romantycznego toposu Matki Polki. Matka Polka to w polskiej kulturze ta, która rodzi i wychowuje synów, by złożyć ich życie w ofierze na ołtarzu Ojczyzny.

Topograficzne usytuowanie Pomnika Poległym i Pomordowanym na Wschodzie jest przykładem zarówno zastąpienia, jak obstawienia. Pomnik znajduje się mianowicie tam, gdzie ulica Nalewki łączyła się z placem Muranowskim. Chodzi o miejsca emblematyczne dla żydowskiej Warszawy: o plac-ikonę u wylotu ulicy-ikony. Nazwanie tego miejsca skwerem Matki Sybiraczki stanowi przykład zastąpienia i zawłaszczenia. Podczas powstania w getcie warszawskim plac Muranowski stanowił jeden z trzech głównych punktów żydowskiego oporu. Tu między innymi zawisły, owiane później legendą, „dwa sztandary”. W tym miejscu prowadził walki Żydowski Związek Wojskowy kierowany przez Pawła Frenkla i Leona Rodala, organizacja zbrojna spoza Żydowskiej Organizacji Bojowej Anielewicza. ŻZW utworzony został przez Betar, młodzieżową przybudówkę partii syjonistów rewizjonistów Włodzimierza Żabotyńskiego. Pod koniec pierwszej dekady lat dwutysięcznych wobec pominięcia militarnej historii miejsca wdrożono działanie naprawcze w postaci umieszczenia na uboczu tablicy z informacją, która jednakże nie wspomina o tym, że żołnierze ŻZW zginęli wskutek donosów po wyjściu z getta na tak zwaną aryjską stronę. Ponadto tablica, wykonana z przezroczystego pleksiglasu i osłonięta drzewami, pozostaje niewidoczna. Z formalnego punktu widzenia zastąpienie i zawłaszczenie miejsca zostało zniwelowane. W praktyce niczego to nie zmieniło w społecznym odbiorze. Można się też zastanawiać, jak dalece relacja zastąpienia przeszła tu w relację obstawienia.

Pomnik Bohaterów Getta

Pochodzący z Warszawy rzeźbiarz Natan Rappaport był ocalałym z Zagłady. Po wybuchu wojny – dzięki ucieczce na tereny okupowane przez Armię Czerwoną – przeżył, a po wojnie włączył się w działania związane z upamiętnianiem ofiar Holokaustu. Jest m.in. autorem warszawskiego Pomnika Bohaterów Getta – jednego z tysięcy pomników poświęconych Żydom pomordowanym w czasie drugiej wojny światowej w Polsce, będącego także najbardziej znanym i rozpoznawalnym pomnikiem Holocaustu na świecie.

Rappaport pracował nad projektem pomnika już od 1943 roku, jeszcze w Związku Radzieckim. Swoim pierwszym projektem chciał upamiętnić bohaterską walkę Żydów biorących udział w powstaniu oraz jego tragiczny upadek, lecz pierwsza wersja niestety nie przeszła cenzury. Kilka lat później, po powrocie do Warszawy, Rappaport przedstawił nowy projekt Centralnemu Komitetowi Żydowskiemu, który zatwierdził go od razu. Pomnik miał stanąć w miejscu, „gdzie oddano pierwsze strzały, i gdzie Mordechaj Anielewicz, przywódca powstania, zmarł w bunkrze”. Wybrano więc lokalizację w pobliżu pierwszego pomnika upamiętniającego powstanie w warszawskim getcie, odsłoniętego w 1946 r. Pomnik ten zaprojektowany przez Leona Marka Suzina i postawiony przez Centralny Komitet Żydów w Polsce miał formę włazów do kanałów, które były wykorzystywane przez żydowskich bojowców w czasie powstania, a zrobiony był z czerwonego piaskowca, mającego symbolizować krew przelaną w walce.

Jeszcze w 1946 roku podjęto decyzje o budowie drugiego pomnika. Nad jego projektem pracował Natan Rappaport, a autorem oprawy architektonicznej był Suzin. Bryła pomnika została wykonana z labradorytu skandynawskiego, który podobno miał być wcześniej przeznaczony na pomnik upamiętniający zwycięstwo Hitlera. Jak tłumaczył sam rzeźbiarz, forma pomnika nawiązuje zarówno do murów getta warszawskiego, jak i do Ściany Płaczu w Jerozolimie. Jednocześnie przypomina ona nagrobek, pod którym składane są kwiaty, wieńce i – wedle tradycji żydowskiej – małe kamyki, oznaczające pamięć.

Na froncie pomnika, po jego zachodniej stronie, znajduje się płaskorzeźba zatytułowana: Walka przedstawiająca grupę żydowskich bojowników. Obok, w językach polskim, jidysz i hebrajskim, widnieje napis: Naród żydowski – swym męczennikom i bojownikom. Druga płaskorzeźba, umieszczona od strony wschodniej, została wykonana z kamienia i przedstawia dwunastu męczenników żydowskich, przedstawiających dwanaście plemion Izraela. Płaskorzeźba nosi tytuł: Pochód na zagładę.

W odsłonięciu pomnika w 1948 roku uczestniczyło ponad 12 tysięcy ocalałych Żydów, polscy politycy, przywódcy powstania w getcie – Marek Edelman i Antek Cukierman, przedstawiciele delegacji żydowskich z całego świata oraz warszawiacy; łącznie około 20 tysięcy osób. Rabin Polski Dreistmann odmówił kadisz – modlitwę za zmarłych, a naczelny rabin Wojska Polskiego pułkownik Dawid Kahane wygłosił kazanie.

Przez lata pomnik i plac stały się nie tylko miejscem uroczystości, ale – przede wszystkim – miejscem pamięci i modlitwy za zmarłych, „niemalże ołtarzem” (Young, s. 170). Hołd pomordowanym w Zagładzie składali tu m.in. Jimi Carter, Bill Clinton, papież Jan Paweł II, Jurij Gagarin, Czternasty Dalajlama, Marlena Dietrich czy dzieci Madonny. Najbardziej znanym był jednak gest kanclerza Niemiec Willy'ego Brandta z 1970 roku, gdzie na zdjęciach widać, jak ów „klęczy w czarnym płaszczu na kamiennych stopniach przed pomnikiem. Lądując w Warszawie z pierwszą oficjalną wizytą w Polsce, nie planował w tym miejscu podniosłych gestów. Dopiero w samochodzie wiozącym go na Muranów zdał sobie sprawę, że skoro ówczesny rząd polski nie życzy sobie żadnych ceremonii, nie wystarczy skinąć głową po złożeniu wieńca. „Przecież coś trzeba było zrobić” – powie potem zaskoczonej żonie. Nazajutrz te zdjęcia ukazały się w prasie całego świata. W Polsce opublikował je tylko wydawany w jidysz „Fołks Sztyme”. W „Życiu Warszawy” fotografie skonfiskowała cenzura”

Pomnik Bohaterów Getta projektu Natana Rappaporta jest nie tylko jednym z tysięcy pomników upamiętniających Zagładę w Polsce, lecz także najbardziej znanym i rozpoznawalnym pomnikiem Holocaustu na świecie. Został odsłonięty 19 kwietnia 1948 roku, w piątą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim.

Kalderasze i Lowarzy. Bergitka Roma i Polska Roma – czym róznią się między sobą poszczególne grupy romskie?

Warszawska historia Romów

Posłuchaj krótkiego wykładu Andrzeja Grzymały-Kazłowskiego dotyczącego warszawskiej historii Romów.

Rumuńscy Romowie

Piotr Wójcik to jeden z najwybitniejszych współczesnych polskich fotoreporterów. Od początku lat 90. XX wieku fotografuje Romów, zarówno w Polsce jak i za granicą. W 1994 roku pod warszawskim mostem Grota Roweckiego w Warszawie fotografował Romów z Rumunii.

Różnorodność narodowościowa i polityczna a sport przedwojennej Warszawy

Gdy byłem młodym chłopakiem z Muranowa, fascynował mnie sport, a zwłaszcza jego różnorodność. Do stolicy przyjeżdżały drużyny z Mrągowa, Orzysza, Kraśnika czy Świdnika. Pamiętam, że zawsze po meczach sprawdzałem na mapie, gdzie znajdują się te miejscowości, i w ten oto sposób uczyłem się geografii. Nieco później, już jako licealista, ze zdziwieniem odkryłem, że przed wojną w czasach II Rzeczypospolitej sport był dużo barwniejszy.

Warszawa w czasach II RP była miastem zamieszkałym przez ok. 1 mln 200 tys. mieszkańców. Większość, bo 65% stanowili Polacy, 30% stanowili Żydzi. Ta mniejszość miała swoje świątynie, czytelnie, czasopisma, muzyków, teatry – miała też swoje kluby sportowe. Tu grały zespoły o przedziwnych dla mnie jako nastolatka nazwach: Makabi, Hasmonea, Hapoel, Bar Kochba, Bejtar. Ich gracze to byli warszawscy Żydzi, którzy często zamieszkiwali stolicę tak samo długo jak moi dziadkowie.

Największy z żydowskich klubów Makabi zrzeszał tak wielu członków jak Polonia, Legia, Skra czy Warszawianka. Miał rzesze zaprzysięgłych kibiców i wrósł w pejzaż przedwojennej Warszawy. Powstał w 1915 r., więc był jednym z najstarszych klubów stolicy. W 1920 r. Makabi współtworzył Warszawski Okręgowy Związek Piłki Nożnej.

Mniejszym żydowskim klubem był odpowiednik polskiego AZS – Żydowskie Akademickie Stowarzyszenie Sportowe (ŻASS). Koncentrował głównie młodzież akademicką i potrafił być groźnym rywalem dla Machabeuszy (Makabi) w lekkoatletyce i pływaniu.

ŻASS i Makabi grupowały sportowców-syjonistów. To warto zaznaczyć, bo przedwojenne organizacje sportowe najczęściej optowały za pewnym światopoglądem. I tak na przykład żydowska Gwiazda, Hapoel i Jutrznia wychowywały socjalistów. Nie oznaczało to, że wszystkie trzy robotnicze (socjalistyczne) kluby tworzyły jedną sportową brać. Otóż każdy z tych klubów był zależny od innej, choć socjalistycznej partii. Hapoel od Poalej Syjon-Prawica, Gwiazda od Poalej Syjon-Lewica, a Jutrznia od Bundu. Kto zna partie polityczne II RP, ten wie, że ówczesny socjalizm niejedną miał twarz i kluby też się różniły.

Po prawej stronie tego politycznego układu był Bejtar, który wszelkie lewicowe teorie zwalczał. Dlatego też spotkanie dwóch warszawskich klubów żydowskich Gwiazda–Bejtar wcale nie był meczem przyjaźni.

Jak widać, w odróżnieniu od dzisiejszych czasów, przedwojenne kluby sportowe stolicy reprezentowały niemal każdy odłam polityczny, niemal każdy światopogląd miał swojego sportowego przedstawiciela. Ta różnorodność klubów była więc znaczna.

O ile jednak spektrum politycznych światopoglądów reprezentowanych przez ruch sportowy było dobrze widoczne, o tyle narodowa różnorodność sprowadzała się do istnienia klubów żydowskich lub polskich. Jedynym wyjątkiem, była nieliczna i nie zgłoszona do rozgrywek państwowych ukraińska Zaporoża, założona w 1937 r. przez Urkaińców studiujących w Warszawie. Klub ten, na którego czele stał profesor Włodymyr Iwanowycz, działał u boku korporacji akademickiej o takiej samej nazwie. Zaporoża miała drużynę siatkarską i lekkoatletyczną i choć wartościowych wyników klub nie osiągnął, to ponoć skutecznie promował sport w środowisku ukraińskich studentów.

Różnorodność była za to dobrze widoczna w składach poszczególnych drużyn. Dziś różnorodność jest pewna normą, w piłkarskiej drużynie Legii gra sporo cudzoziemców. Nawet w niższych ligach widać zawodników słowackich, ukraińskich, chorwackich czy nawet afrykańskich. Przed wojną też było wielu nie-Polaków, ale na tym podobieństwa się kończą. Bowiem w czasach II RP byli to obywatele Polscy, choć różnych narodowości. Często pochodzili ze starych nadwiślańskich rodów.

Takim sportowcem, Żydem grającym z polskim klubie, bo w Polonii, był Michał Hamburger. Odebrał wychowanie patriotyczne, które nakazywało mu być dumnym z takich polskich bohaterów jak Berek Joselewicz, powstaniec z 1831 r., czy też rabin Abraham Perlmutter, uczestnik powstania styczniowego. Michał Hamburger grał w podstawowym składzie Polonii do 1927 r., a potem zasiadał we władzach klubu. W 1923 r., być może za namową prezesa Polonii pastora Augusta Lotha, przeszedł z religii mojżeszowej na luterańską. W czasie II wojny światowej współpracował z polskim ruchem oporu. Niestety, jego semicki wygląd zdradzał pochodzenie. W 1943 r. został rozpoznany i zabity przez niemieckiego żandarma.

Tym, kim dla Polonii był Hamburger, tym dla Warszawianki był Stefan (Abraham) Korngld. Grał w Warszawiance aż do 1936 r. i był legendą klubu. Też nie przeżył holokaustu. W Legii w ataku grał zaś Zygmunt Steuerman, ściągnięty do wojskowych z lwowskiej Hasmonei. Jako jedyny z wymienionych wcześniej nie zaaklimatyzował się w Warszawie i wrócił do Lwowa.

Z Polonią też związała się czeska rodzina Szmidtów. Jarosława Szmidt była tą sportsmenką, która Polakom zaszczepiła hazenę, czyli odmianę piłki ręcznej. Była też znakomitą koszykarką, lekkoatletką i siatkarką. Jej brat Ludwik Szmidt kopał w piłkę nożną i stale gościł w pierwszym składzie Polonii.

W tym samym klubie grał rodzinny klan Bułanowów: Jerzy, Borys, Mikołaj i Roman. Wszyscy byli Rosjanami przybyłymi do Polski po rewolucji październikowej. Jerzy dostąpił zaszczytu bycia wieloletnim kapitanem reprezentacji Polski. Dobrze poznał język Polski i pisał opowiadania rozgrywające się w świecie sportu.

W Legii natomiast wiele lat grał w piłkę inny Rosjanin, Paszka Akimow. W Polsce znalazł się zupełnie inaczej niż Bułanowowie – jako żołnierz Armii Czerwonej został jeńcem wojennym. Z komunizmem nie utożsamiał się, więc po wojnie polsko-bolszewickiej został w nowej ojczyźnie i robił karierę jako piłkarz.

W stołecznym sporcie nie brakowało też Anglików (trener piłkarzy Polonii George Kimpton), Amerykanów (trener YMCA i Polonii Christopher Burford), Francuzów (założyciel klubu Orzeł Biały i protektor rugby Louis Amblar i trener lekkoatletyczny AZS Maurice Bacquet), Węgrów (trener Znicza Pruszków Laszko Marcai).

Wśród znanych sportowców przedwojennej Warszawy sporo było także Niemców – w 1930 r. w Legii grał przebojowy Ernest Joschke, w Polonii waleczny Jerzy Kulla i bramkostrzelny Otton Dietmar. Trenerem Polonii w ostatnich latach II RP był Karol Kossok. Większość z tych niemieckich piłkarzy i trener Kossok pochodziła ze Śląska.

Z niemieckiej rodziny zamieszkałej w głębi Rosji wywodził się lekkoatleta Edward Luckhaus – polski olimpijczyk dziesięcioboista z Berlina 1936 r. Na początku 1938 r. trafił do Polonii z białostockiej Jagiellonii. W czasie wojny podpisał folkslistę i został niemieckim komisarzem ds. sportu. Jednak wbrew opiniom PRL-owskich dziennikarzy, zdrajcą nigdy nie był. Ożeniony z Polką, tkwił między Scyllą a Charybdą, czyli miedzy patriotyzmem swej polskiej małżonki a nazistowskim posłuszeństwem większości swych niemieckich ziomków. Dystansował się od hitleryzmu i ponoć wiedział o konspiracyjnej działalności swej polskiej małżonki. Małżeństwo to nie przetrwało próby wojennego czasu. Po wojnie on wyjechał do Niemiec, ona została w Polsce.

Ten klin wbity w różnorodność to już wpływ czasów wojny. Polsko-niemieckie relacje popsuły się na wiele lat. Rosjanie zaczęli kojarzyć się z komunistyczną ideą lub z bazarowymi handlarzami, Holocaust unicestwił większość warszawskich Żydów. Amerykanie, Francuzi i Anglicy na długo nie mogli do Polski przyjeżdżać. Różnorodność w stolicy Polski zniknęła na wiele lat.

Parlament 1919–1939

Nie tylko warszawską, ale i polską wielokulturowość okresu międzywojennego można było zaobserwować w budynku Sejmu przy ulicy Wiejskiej w Warszawie. Tam spotykali się przedstawiciele nie tylko różnych opcji politycznych, ale także członkowie mniejszości żydowskiej, ukraińskiej, białoruskiej czy niemieckiej.[1] Zbudowanie niepodległego państwa nastręczało wielu trudności – po ponad 120 latach trzeba było złączyć trzy odrębne części. Różniły się one formą organizacji państwa, szkolnictwem, formacjami wojskowymi, ale także zwyczajami codziennymi i językiem, np. osoba z Królestwa mógła mieć problem ze zrozumieniem ogłoszenia w prasie poznańskiej czy galicyjskiej.[2] Jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej ścierać się zaczęły dwie koncepcje niepodległościowe: jedna, reprezentowana przez Józefa Piłsudskiego, by stworzyć państwo wielonarodowe, w którym związanie mniejszości narodowych z państwem polskim zagwarantuje sukces i druga, reprezentowana przez Romana Dmowskiego i Narodową Demokrację, by stworzyć państwo, w którym polski element jest nadrzędny, a mniejszości należy spolonizować lub wydalić z kraju.[3] Przez dwadzieścia lat mniejszości narodowe raz otrzymywały większą, a raz mniejszą swobodę. W latach trzydziestych spacyfikowano wsie ukraińskie, Białorusinom uniemożliwiono wzmocnienie swoich organizacji kulturalnych i społecznych, a dla Żydów wprowadzono numerus clausus. Chociaż II Rzeczpospolitej nie udało się zapewnić mniejszościom narodowym równych praw, to miały one swoje reprezentacje w parlamencie.

W pierwszych wyborach do Sejmu Ustawodawczego 26 stycznia 1919 roku największą liczbę mandatów otrzymała prawica z Narodową Demokracją na czele, ale również przedstawiciele mniejszości narodowych zdobyli kilka mandatów. W kolejnych wyborach niektóre partie mniejszości narodowych występowały pod wspólnym szyldem Bloku Mniejszości Narodowych (BMN). BMN istniał do wyborów w 1928 roku, odnosząc spore sukcesy wyborcze: w 1922 roku zdobył 66 mandatów, a w 1928 r. – 55.

W tamtym czasie na polskiej scenie politycznej pozostawały liczne partie żydowskie: Poalej-Syjon Lewica i Prawica, Agudat Isroel, Bund czy Mizrachi; ukraińskie: Ukraińskie Nacjonalno-Demokratyczne Zjednoczenie (UNDO), Ukraiński Związek Narodowy (Ukrainskij Narodnyj Sojuz);  niemieckie: Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy (Deutsche Sozialistische Arbeistpartei), Niemiecki Związek Ludowy, Partia Niemiecka i Niemiecka Katolicka Partia Ludowa; białoruskie: Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi, Białoruska Włościańsko-Robotnicza Hromada, Białoruska Chrześcijańska Demokracja czy rosyjskie - Ruskie Narodowe Zjednoczenie, które reprezentowały interesy różnych opcji polityczno-społecznych.

Stacja Muranów

Zwykle ludzie zakładają stowarzyszenia lub fundacje, bo chcą. Potrzebne są im, by działać. U nas najpierw były działania, potem organizacja. O historii Stowarzyszenia Stacja Muranów opowiada Łukasz Prokop.

Stadion Dziesięciolecia

Stadion Dziesięciolecia powstał w 1955 roku, zburzono w roku 2008. Na początku swojej 63 letniej historii służył jako obiekt sportowy, jednak prawdziwą sławę przyniosły mu lata 90. Obiekt ten wybudowano jako stadion piłkarski i lekkoatletyczny. Na trybunach w czasie największych imprez mieściło się nawet 100 tysięcy widzów. Początkowo stadion wykorzystywany był do imprez sportowych, kulturalnych oraz okolicznościowych (m. in. dożynek), jednak od lat 80 kiedy jego utrzymanie stało się zbyt kosztowne zaczął niszczeć.

Po przemianach politycznych 1989 roku obiekt został wydzierżawiony dla celów handlowych firmie Damis. Na koronie stadionu oraz na okalających go parkingach powstały stanowiska dla handlu detalicznego. Przez następne lata targowisko rozrosło się na tereny sąsiadujące z obiektem sportowym w stronę dworca PKP Stadion – czyli na tzw. Błonia.

W roku 1996 targowisko otrzymało nazwę Jarmark Europa. Nazwa dobrze symbolizowała znaczenie, jakie bazar zyskał w skali europejskiej. Znaczenie miały również rozmiary, które osiągnął – pod koniec swojego istnienia bazar zajmował powierzchnię 38 hektarów i było jednym z największych targowisk Europy. Według szacunków Centralnego Biura Śledczego (CBŚ) z 2001 roku obroty na Stadionie X-lecia sięgnęły 12 miliardów złotych. Większość transakcji była zawierana w szarej strefie – pokazuje to stosunek szacunków CBŚ do tych zliczanych na podstawie udokumentowanych transakcji. Tych ostatnich było na 500 milionów złotych – a więc 24 razy mniej!

Początkowo większość handlujących, obok kupców polskich, stanowili obywatele krajów byłego ZSRR. Następnie coraz liczniej dołączali do nich Wietnamczycy. Po zadomowieniu się na targowisku tych dwóch grup miejsce zaczęło przyciągać migrantów z innych krajów- chociaż nigdy liczebnie nie przewyższyli oni dwóch pierwszych wymienionych grup. W trakcie rozmów prowadzonych z obcokrajowcami dowiedziałam się że jego sława sięgnęła Niemiec, Rosji ale nawet Bangladeszu czy Wietnamu. Migranci dowiadywali się już w kraju rodzinnym o targowisku w Polsce na którym można łatwo znaleźć pracę, kontakty oraz załatwić dokumenty.

W kolejnych latach różne towary stanowiły większość sprzedawanych na targu, jednak jedną z ważnych cech jarmarku Europa była ich różnorodność. Początkowo dużą część stanowiły militaria – ubrania, broń, naboje itp. Na bazarze sprzedawane były też olbrzymie ilość pirackich płyt DVD. Jarmark Europa był też znany ze sprzedaży tanich ubrań. Można tu było znaleźć odzież oraz buty z podrobionymi znakami markowymi, jak też podrabiane alkohole i perfumy. Dostępny był również sprzęt RTV i AGD. Oferowane były też najróżniejsze towary pochodzące z kradzieży, jak na przykład telefony komórkowe lub samochody. W alejkach targu znaleźć można najróżniejszy drobny sprzęt elektroniczny, taki jak budziki, zegarki, timery, radia, itp. Wprawny klient znajdzie wędki, torebki i tanie kosmetyki. Specyficzną ofertą targowiska jbyła oferta dla Wietnamczyków. Społeczność wietnamska w Polsce skupia swoje życie właśnie wokół tego bazaru. W zakamarkach targu znaleźć można sklepy z żywnością typowo wietnamską, z produktami sprowadzanymi z Wietnamu, kafejki internetowe, wypożyczalnie wietnamskich filmów, bary wietnamskie oraz świątynię buddyjską.

Dla turystów oraz klientów odwiedzających targowisko po raz pierwszy, układ uliczek, straganów i alejek mógł być mylący. Nie było łatwo się odnaleźć, targowisko sprawiało wrażenie chaotycznego i nieuporządkowanego. Jednak jak wszystkie takie organizmy, również i Jarmark Europa miał swój własny wewnętrzny porządek. Według terminologii używanej przez handlujących bazar dzielił się na „Rumunię” – część bazaru gdzie według sprzedawców znaczną grupą handlarzy są obywatele Rumunii. Część ta znajdowała się niedaleko dworca PKS od strony Wybrzeża Szczecińskiego. Inną częścią targu była „Bułgaria”, która znajduje się przy dworcu PKS w stronę Alei Zielenieckiej.

Polacy i Wietnamczycy mieszali się i można było spotkać ich w każdej części bazaru, jednak największe skupisko Polaków było w części najbliżej Ronda Waszyngtona w stronę Korony, oraz dookoła korony. „Wietnam” natomiast rozpościerał się na Błoniach – pomiędzy Stadionem piłkarskim, a dworcem PKP Stadion. Kolejną charakterystyczną częścią bazaru była korona. Handlowała tam tak zwana „reszta świata”: Nigeryjczycy, Somalijczycy, Kameruńczycy, Ghańczycy, Pakistańczycy, Bengalczycy, Hindusi, Ormianie, Białorusini, Rosjanie, przybysze ze Sri Lanki oraz z wielu innych krajów. „Nocny Stadion” mieścił się natomiast na parkingu za stadionem piłkarskim, wzdłuż wybrzeża Szczecińskiego.

Projekty zamknięcia całego terenu targowiska lub też jego części wywoływały burzliwe dyskusje w lecie 2007 roku. W ciągu ostatnich lat przed zamknięciem stale toczyły się dyskusje, podejmowano kolejne decyzje o terminie zamknięcia bazaru oraz przyszłości handlarzy na nim pracujących. Kwestie ta budziły wiele emocji i tyleż kontrowersji. Gdy doszło do ostatecznego zamykania kolejnych części targowiska handlarze aktywnie stawiali opór, doszło do przepychanek z agencją ochrony próbującą zamknąć targowisko.

Od października 2007 roku kiedy to zamknięto pierwszą część Jarmarku Europa – Koronę w kolejnych miesiącach wyłączano z użytku kolejne obszary targowiska. 6 września 2008 roku minister sportu i turystyki oficjalnie zamknął Stadion Dziesięciolecia aby rozpocząć prace budowlane pod Stadion Narodowy.

Strajk powszechny przeciwko antysemityzmowi 17 marca 1936

Pogrom w Przytyku, który miał miejsce 9 marca 1936 roku[1], stał się złowrogim symbolem pogarszającej się sytuacji polskiej społeczności żydowskiej dwudziestolecia międzywojennego i eskalacji zachowań antysemickich.[2]. Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy miał miejsce pogrom w Przytyku, doszło także do zajść na tle antysemickim w innych miejscowościach, głównie w województwach kieleckim, łódzkim i warszawskim, jak np. w Truskolasach, Krzepicach, Przystajni, Zagórowie, Mińsku Mazowieckim, Białobrzegach, Pyzdrach, Żelechowie, Przybyszewie, Bochni, Tarnowie, Białymstoku, Tomaszowie Mazowieckim, Łowiczu, Liskach, Rykach, Karczewie, Otwocku, Łodzi czy Warszawie.

Brak właściwej, zdecydowanej postawy władz i narastająca atmosfera zagrożenia wywołana tymi wydarzeniami sprawiły, że działająca w Polsce żydowska lewicowa, antysyjonistyczna partia Bund i jej młodzieżówka Cukunft zajęły oficjalne stanowisko w tej sprawie. Odpowiedzią obu organizacji było wezwanie do strajku powszechnego.

Ulotka dystrybuowana przez Cukunft tuż przed protestem głosiła:

We wtorek, dn. 17 marca strajk protestacyjny przeciwko antysemityzmowi!

Warszawa, 16 marca 1936 r. [3]

Partia i jej młodzieżówka nawiązywały tu do tradycji ruchu bundowskiego jeszcze z czasów pogromów w carskiej Rosji, kiedy to przy użyciu specyficznej formy komunikacji, jaką była ulotka, starano się zbudować poczucie braterstwa, a grając na emocjach, jednocześnie podtrzymywano napięcie. Jako jedyną słuszną odpowiedź na antysemityzm partia promowała swoje rozwiązanie[4].

Co ważne, pod wezwaniem do strajku oprócz komitetów wykonawczych Bundu i Cukunftu podpisała się także Rada Centralna Klasowych Związków Zawodowych, która reprezentowała wszystkich związkowców żydowskich w II Rzeczypospolitej. Strajk poparli także działacze PPS: Jan Kwapiński, przewodniczący Komisji Centralnej Związków Zawodowych w Polsce, który miał wyrazić „całkowitą solidarność proletarjatu polskiego z tą walką robotników żydowskich”[5], i Zygmunt Zaremba, przewodniczący warszawskiej organizacji PPS[6].

Wydarzenia w Przytyku i późniejszy strajk miały oddźwięk w polskiej prasie socjalistycznej. Do gazet pisali także sami czytelnicy, jak np. poruszona akcją protestacyjną czytelniczka „Głosu Kobiet”, która pisała: „W dniu 17 marca b.r. we wtorek żydowski proletarjat urządził wielką manifestację dla wyrużnienia [sic!] swego protestu i walki przeciw ostatnim bandyckim wyczynom faszystowskim – przeciw antysemityzmowi. Skutki antysemityzmu wprawdzie najdotkliwiej rysują się na plecach ludności żydowskiej, ale sprawa antysemityzmu nie jest zagadnieniem narodowem, tylko wyraźnie klasowem. Nasze to serca, naszą myśl pragnie chytry nasz wróg – faszyzm – omotać zdradliwą siecią barbarzyńskich uczuć narodowościowych. Bo chcą nas otumanić, odwrócić naszą uwagę od walki klasowej, od walki z wyzyskiwaczami. […] Pamiętać musimy, że dzieci nasze są w szkołach niesocjalistycznych, a tam od najmłodszych już lat zatruwają ich dusze wężowym jadem antysemityzmu. Toteż my, kobiety-socjalistki, czuwać musimy, do nas należy wychowanie dziecka naszego. […] Jedność musi być klasowa, a nie narodowa”[8].

O akcji protestacyjnej pisano nawet w wydawanym w Palestynie prawicowym „Doar ha-Jom”. Informował, że trzy miliony żydowskich robotników, którym towarzyszyli także polscy związkowcy, wyszło na ulice w proteście przeciw antysemickiemu terrorowi[9]. Powodzenie inicjatywy ustawiło pod koniec lat 30. Bund i Cukunft na pozycjach awangardy walki z antysemityzmem w Polsce.

Na obszarze targowiska Banacha, tzw. Zieleniaku, w dniach 5–20 sierpnia 1944 r. utworzono obóz przejściowy dla cywilnej ludności Ochoty. W tym okresie z systematycznie rujnowanych domów Ochoty wypędzano mieszkańców i kierowano do obozów, najpierw na Zieleniaku, a w miarę jego wypełniania się, do obozu przejściowego w Pruszkowie. Zieleniak pełnił również rolę punktu zbornego dla ludności wysiedlanej z innych dzielnic Warszawy. Łącznie w okresie powstania warszawskiego przez targowisko przeszło blisko 60 000 mieszkańców stolicy. W ten sposób stał się on się najbardziej znanym – obok kościoła św. Wojciecha na Woli – punktem zbornym dla wypędzanej ludności Warszawy.

©Źródło: Targowisko Banacha, [autorzy], licencja: [CC-BY-SA 3.0]

Tłomackie 13

Jednym z najważniejszych punktów na kulturalnej mapie żydowskiej Warszawy było Tłomackie 13. W marcu 1916 roku powstał Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich[1], którego siedziba, przez bywalców nazywana „Budą”, mieściła się pod tym adresem. Autor bestsellerowych powieści i opowiadań ogłaszanych w języku jidysz Zusman Segałowicz tak wspominał „Budę”: „Tłomackie trzynaście” – to numer domu, który na przestrzeni dwudziestu lat cieszył się popularnością wśród żydowskiej inteligencji i młodzieży nie tylko z Polski. Sława „trzynastki” przekroczyła granice kraju. „Tłomackie trzynaście” stało się powszechnie znanym adresem, na który jedni słali listy pełne błogosławieństw, a inni – pełne złorzeczeń. Dla nas, żydowskich literatów i dziennikarzy, „Buda” była niezastąpiona. Bez niej nie potrafilibyśmy żyć. Jej drzwi stały zawsze otworem. Lokal związku składał się z pięciu pokoi, kuchni i jednej dużej sali, w której odbywały się różnego rodzaju imprezy literackie, artystyczne i popularno-naukowe. Wygłaszano tu prelekcje, dyskutowano o książkach, a także o kwestiach społecznych. We wszystkich pokojach panował bezustanny ruch. Na prelekcje przychodziły tłumy. Bywalcy często zapominali o tym, że w Warszawie istnieją kawiarnie, dancingi, teatry i kina”[2].

Jak pisze Nathan Cohen, na Tłomackiem pojawiali się nie tylko członkowie Związku, ale także artyści żydowskich scen teatralnych, malarze czy badacze tworzący elitę żydowskiej inteligencji. Wśród nich odnaleźć można było Majera Bałabana, Jakuba Dinezona, Emanuela Ringelbluma, Szymona An-Skiego, Henryka Ehrlicha czy wydawców jidyszowej prasy, m.in. Smuela Jackana i braci Finkelsteinów. Stałymi bywalcami byli bracia Singerowie, a także legendarny Icyk Manger. Na specjalnie zorganizowane odczyty przyjeżdżali znamienici goście z zagranicy. Z prowincji przybywali początkujący twórcy, którzy chcieli poznać czołowych autorów i pokazać im swoje utwory. Związkowa kawiarnia służyła więc nie tylko jako miejsce wymiany informacji i środowiskowych plotek, ale była także ważnym centrum kulturalnym, w którym młodzi autorzy mogli zaprezentować swoją twórczość, a także poddać ją – często miażdżącej – ocenie kolegów „po piórze”. Zaproszeni goście, a często i przypadkowi odwiedzający, mogli wysłuchać awangardowych utworów, m.in. Uriego Cwi Grinberga czy Pereca Markisza.

Od 1926 roku na Tłomackiem mieściła się siedziba żydowskiego PEN Clubu, którego honorowym prezesem został Szolem Asz. Związek przestał istnieć w 1939 r., a  wielu z jego członków nie przeżyło Zagłady. Również budynek „Budy” nie ocalał.

Umschlagplatz

Umschlagplatz oznacza w jęzuku niemieckim plac przeładunkowy. To nieistniejąca dziś rampa kolejowa przy ulicy Stawki 4/6 w Warszawie, która wraz ze znajdującymi się w jej sąsiedztwie budynkami była wykorzystywana w latach 1942–1943 jako miejsce koncentracji Żydów z warszawskiego getta przed wywiezieniem ich do obozu zagłady w Treblince oraz obozów w dystrykcie lubelskim.

W grudniu 1940 część tego terenu, któremu Niemcy nadali nazwę „plac przeładunkowy” – Umschlagplatz (przez wielu mieszkańców dzielnicy zamkniętej był on zwyczajowo nazywany Umschlagiem[3]) – przejęła specjalna instytucja niemiecka Transferstelle (Urząd Transferu), która kontrolowała całą oficjalną wymianę handlową pomiędzy dzielnicą zamkniętą a stroną „aryjską”. Zamawiane do getta towary były dostarczane na rampę kolejową na Umschlagplatzu, gdzie Niemcy wyznaczyli granicę celną getta. Tutaj dokonywano ich odprawy, po zakończeniu której były one odbierane przez importerów po drugiej stronie rampy. Na podobnych zasadach odbywał się oficjalny wywóz towarów z getta.

Od 22 lipca 1942 budowle kolejowe, rampy, gmach szkół powszechnych oraz pozostałe obiekty znajdujące na tym terenie zaczęły być wykorzystywane jako miejsce do selekcji, przetrzymywania i załadunku Żydów przed wywózką do obozu zagłady w Treblince.

Pierwszy pociąg odjechał z Umschlagplatzu do Treblinki po południu 22 lipca 1942. Dziennie wywożono z Warszawy średnio ok. 4000−5000 osób. Ostatni pociąg do Treblinki w trakcie wielkiej akcji wysiedleńczej (policjanci żydowscy i członkowie ich rodzin, ok. 2200 osób) odjechał z Umschagplatzu 21 września 1942.

Według źródeł niemieckich z getta do obozu zagłady w Treblince wywieziono 253 742 Żydów. Według źródeł żydowskich liczba wysiedlonych wynosiła ok. 300 000 osób, ok. 10 300 zginęło na terenie getta, 11 580 deportowano do Dulagu, a ok. 8000 uciekło na stronę „aryjską”.

Od września 1942 Umschlagplatz stał się ponownie najważniejszym miejscem oficjalnej wymiany handlowej pomiędzy dzielnicą zamkniętą i znajdującymi się w niej zakładami produkcyjnymi a światem zewnętrznym. Tę funkcję pełnił do końca istnienia warszawskiego getta.

W czasie drugiej akcji wysiedleńczej (tzw. akcji styczniowej) 18–21 stycznia 1943 z Umschlagplatzu wywieziono i zgładzono w Treblince ok. 5000 Żydów.

W czasie powstania w getcie warszawskim transporty z Żydami kierowano do Treblinki (ok. 6000−7000 osób) oraz do obozów na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach (ok. 36 000 osób).

©Źródło: Umschlagplatz w Warszawie, [autorzy], licencja: [CC-BY-SA 3.0]

Poznaj Warszawę lat 60.! Miasto, w którym jeździły skarpety i ogórki, a kociaki chodziły na fajfy do Stodoły. Dzieciaki szukały skarbów, nastolatki marzyły o karierze Beatelsów, a dorośli o własnym M3. Ale Warszawa była stolicą kraju za żelazną kurtyną. W odciętej od Zachodu Polsce ciągle czegoś brakowało. Niemal każdy element życia miał też polityczną otoczkę zgodną z wizją obywatela Gomułki. Mimo to życie toczyło się ze swoimi drobnymi, codziennymi kłopotami. Jeszcze dzisiaj, spacerując po Śródmieściu, możesz odszukać wspomnienia tamtych lat.

Audioprzewodnik jest dostępny TUTAJ.

Audioprzewodniki „Miejska ścieżka” powstały w ramach projektu „Stowarzyszenia „Pracownia Etnograficzna”.

Praca i niekończące się kolejki, dyskusje i aresztowania, przyjęcia i rewizje, dzieci, które trzeba wychować i pochłonięty walką z systemem mąż – tym w PRL żyły warszawskie opozycjonistki. Podobno, gdyby kobiety chciały sumiennie wykonywać wszystkie obowiązki domowe, nie mogłyby aktywnie uczestniczyć w działalności podziemia. A jednak, dobra organizacja, współdziałanie i wzajemne zaufanie pomogły im nie oddawać pola mężczyznom i razem z nimi doprowadzić do wyborów 4 czerwca 1989 roku. Posłuchaj audioprzewodnika „Warszawa opozycjonistek”, i dowiedz się, jak współcześnie kobiety wspominają codzienne obowiązki i działalność w opozycji. Możesz też iść ich śladami po Warszawie.

Audioprzewodnik jest dostępny TUTAJ.

Audioprzewodniki „Miejska ścieżka” powstały w ramach projektu „Stowarzyszenia „Pracownia Etnograficzna”.

Warszawa w PRLu

Jak zmieniała się Warszawa w kolejnych dziesięcioleciach po wojnie? Kim byli ludzie, którzy przyjeżdżali do miasta? Czego poszukiwali? Skąd pochodzili? Jakimi językami mówili? Posłuchaj krótkiego wykładu dr Błażeja Brzostka z Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego.

Warszawski Komitet Bundu w latach 1945–1949

Bund był partią lewicowo-socjalistyczną opowiadającą się za kulturalną autonomią  Żydów wschodnioeuropejskich, utworzeniem laickiego szkolnictwa i wspieraniem kultury w języku jidysz, aby zatrzymywać procesy asymilacyjne i wspierać żydowską odrębność.  Była to partia antysyjonistyczna oraz antyreligijna.

Przed wybuchem II wojny światowej w Warszawie na Muranowie swoją  siedzibę miały Centralny Komitet Ogólnożydowskiego Związku Robotniczego Bund oraz Komitet Miejscowy, z licznymi komórkami partyjnymi rozmieszczonymi w całym mieście. Również podczas niemieckiej okupacji zarówno w getcie, jak i po tzw. stronie aryjskiej istniał Konspiracyjny Komitet Bundu, pełniący funkcję Komitetu Centralnego. Za pomocą emisariuszy kontaktował się z innymi działającymi na terenie Generalnego Gubernatorstwa – w gettach i obozach – komitetami bundowskich organizacji.

Pod koniec II wojny światowej, po powstaniu tzw. Polski Lubelskiej w lipcu 1944 roku, wraz z odradzaniem się życia społeczności żydowskiej w Polsce, Bund – jak i inne organizacje żydowskie – reaktywował legalną działalność. Jednym z pierwszych komitetów, który powstał latem 1945 r. dzięki siedmioosobowej grupie żydowskich socjalistów był Warszawski Komitet Bundu. W dniu 12 sierpnia 1945 r. dokonano uroczystego otwarcia nowego lokalu partyjnego przy ulicy Skaryszewskiej 2, w pobliżu Dworca Wschodniego na Pradze. W tym doniosłym wydarzeniu wzięli udział bundowcy oraz m.in. przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej, a także Polskiej Partii Robotniczej[1].

W związku ze zniszczeniem przedwojennych lokali partyjnych, w tym tego przy ul. Nowolipie 7 – gdzie mieściły się CK Bundu oraz redakcja gazety „Folkscajtung” wydawanej przez partię – Komitet Bundu, jak i siedziby innych organizacji żydowskich, przez cały okres powojennej działalności znajdował się na prawym brzegu Wisły, czyli na Pradze.

Tak jak w przypadku innych instytucji żydowskich, Warszawski Komitet Bundu nie odgrywał znaczącej roli w powojennej Polsce. Główne ośrodki pod względem liczebnym, i z bardziej rozwiniętą strukturą, znajdowały się m.in. w Łodzi, tam również początkowo znajdował się CK, na Dolnym Śląsku i w Szczecinie. Często zjawisko to tłumaczono m.in. dużym zniszczeniem Warszawy, z czym związane były trudne warunki mieszkaniowe w stolicy, stąd też wiele osób mieszkających poza Warszawą. Według danych z 1945 roku, przedstawionych podczas I Krajowej Konferencji Bundu w Łodzi w dniach 16–17 czerwca, do Bundu w Warszawie należało 30 osób, podczas gdy – w tym samym czasie – w Łodzi było to 106 osób, w Częstochowie – 41, a w Tarnowie – 30. W sumie do partii zapisało się do tego czasu około 320 towarzyszy[2]. Od tego momentu w przeciągu roku wydano w Warszawie 54 legitymacje członkowskie. Do maja 1946 roku liczba członków wzrosła do 70[3].

Działalność Komitetu polegała głównie na zwoływaniu posiedzeń, zgromadzeń partyjnych oraz wieców jubileuszowych, w tym np. w 1945 roku z okazji 48-lecia powstania Bundu. W siedzibie partii tworzono gazetki ścienne dotyczące kart historii partii oraz obecnej odbudowy życia partyjnego w zrujnowanej pożogą wojenną Warszawie[4].

W Warszawskim Komitecie Bundu istniały następujące Komisje: Wydział do Spraw Repatriacji (przewodniczącą była towarzyszka Rutka, sekretarzem – Zylbersztejn), Wydział Produktywizacji, Wydział Gospodarczy (z przewodniczącym Rychterem), Wydział Kultury oraz Komisja do spraw Finansów. Działała przy nim również Komisja Historyczna Bundu. Przy komitecie istniały też oddziały organizacji młodzieżowej Cukunft oraz dziecięcej – Skif. Były one nadzieją na przetrwanie ideologii partyjnych wśród najmłodszego pokolenia i – w przyszłości – powiększenie szeregów partii o nowych członków[5].

W skład władz Warszawskiego Komitetu Bundu w połowie 1946 roku wchodzili: przewodniczący Salo Fiszgrund (był również sekretarzem CK), wiceprzewodniczący Sioma Temczyn (z ramienia Cukunftu), Szaja Szychatow (sekretarz)[6], Ignacy Falk, Rychter, Zylbersztejn, Rutka i Czyżyk (imiona nieustalone). W kwietniu 1947 r. odbyły się kolejne wybory do władz Warszawskiego Komitetu, w których na liście kandydatów do władz nowego komitetu znaleźli się: Ignacy Falk (otrzymał 40 głosów), Rychter (39 głosów), Matwiej Bernsztejn (39), Rutka (39), Zilbersztejn (35), Nejman (31), Sioma Temczyn (29), Szaja Szychatow (28) oraz Krum (28). Niewybranymi byli Eksztejn (8), Nisnbojm (8) i Sztern (21 głosów)[7].

Komitet, obok siedziby przy ul. Skaryszewskiej, posiadał lokal przy ul. 11 Listopada 22, gdzie również mieściły się magazyny Jointu (Amerykańsko-Żydowskiego Połączonego Komitetu Rozdzielczego, ang. American Jewish Joint Distribution Committee). W 1946 roku wybuchł spór o tę przestrzeń. Bundowcy byli usilnie namawiani do rezygnacji z lokali pod tym adresem. Prawdopodobnie pod koniec 1946 r. zmienili adres siedziby na lokal przy ulicy Targowej 40, gdzie został przeniesiony również Centralny Komitet Bundu oraz redakcje prasy bundowskiej wydawanej po wojnie, czyli „Głosu Bundu” i „Folkscajtung”[8]. Było to związane m.in. z miejscem zamieszkania większości osób należących do władz CK.

Najważniejszym celem jaki postawił sobie Warszawski Komitet Bundu była pomoc dla repatriantów w zorganizowaniu sobie na nowo życia. Starano się znaleźć dla nich dach nad głową. W pierwszych dniach po przyjeździe do Warszawy mogli oni znaleźć schronienie w bursie partyjnej znajdującej się przy ulicy Skaryszewskiej 2, tj. tam, gdzie początkowo mieścił się lokal partii. Również w tym oddziale próbowano prowadzić bundowską kuchnię ludową. Działalność Bundu na tym polu była często ograniczona poprzez brak wystarczającej ilości środków materialnych. Zarówno w Warszawie, jak i w innych miastach Bund dążył do utworzenia spółdzielni produkcyjnych w celu stworzenia miejsc pracy dla społeczności żydowskiej, w tym dla towarzyszy partyjnych[9].

Praca Oddziału Warszawskiego nie różniła się od działalności pozostałych oddziałów. Ważną jej częścią była działalność kulturalna, za którą odpowiadał Wydział Kultury. Zorganizowano czytelnię czasopism oraz książek. Do biblioteki starano się pozyskiwać książki – w językach jidysz, polskim i angielskim – dotyczące historii nie tylko Bundu, ale ogólnie społeczności żydowskiej. W ramach cotygodniowych spotkań, obok spraw organizacyjnych i stricte politycznych, zajmowano się działalnością kulturalno-oświatową. Tak jak w innych miejscowościach organizowano jubileusze istnienia partii, a także odczyty-referaty członków partii, m.in. Grzegorz Jaszuński wygłosił referat na temat socjalistycznych konferencji w Londynie i Paryżu, dr Michał Szuldenfrei – „O aktualnych zagadnieniach polityki krajowej”, dr Szlomo Herszenchorn – „Wrażenia z pobytu w Stanach Zjednoczonych”; odczyt dotyczący sytuacji wyborczej wygłosił Ignacy Samsonowicz; odczyty wygłąszali również goście przybyli z zagranicy (Jakub Pat, Chaim Wasser i Charles Zimmerman z Nowego Jorku) oraz towarzysze z szeregów PPS. Podczas spotkań poruszano obecną sytuację polityczną i gospodarczą kraju. Organizowano akademie żałobne ku czci zmarłych przywódców i protoplastów Bundu – towarzyszy Portnoja i Włodzimierza Kosowskiego. Tego typu wydarzenia urządzano m. in. w salach teatrów „Praska Rewia” i „Roma”[10].

Członkowie Komitetu dążyli do upamiętnienia bohaterskiej śmierci bundowców poległych podczas powstania w getcie warszawskim oraz obozach zagłady. Akademie żałobne i jubileusze partii to wydarzenia o większym charakterze, na których bywali warszawscy bundowcy oraz przedstawiciele partii z całego kraju. Warto tutaj podkreślić, że wszystkie główne zjazdy partyjne miały miejsce w Łodzi i Wrocławiu. Jedynie w październiku 1947 roku obchody pięćdziesięciolecia Bundu, na które zaproszono przedstawicieli Bundu spoza Polski oraz socjalistów z różnych części świata, miały miejsce w Warszawie w teatrze „Roma”. Należy tutaj dodać że – obok obchodów głównych – na Pradze odbyły się jesienią 1947 r. obchody 50-lecia Bundu, zorganizowane przez miejscowy Komitet.  

Podczas swojej prawie czteroletniej działalności Warszawski Komitet starał się rozwinąć i zdynamizować życie partyjne, próbował nawiązać współpracę z innymi instytucjami żydowskimi oraz mieć swoich przedstawicieli w Warszawskim Komitecie Żydowskim. W porównaniu z innymi Komitetami, np. w Łodzi, Wrocławiu czy Szczecinie, struktura partii Komitetu Warszawskiego była okrojona. W tym przypadku stołeczność i pamięć getta wpływały na działalność Komitetu[11].

Warszawski Komitet Bundu w latach 1945–1949

Bund był partią lewicowo-socjalistyczną opowiadającą się za kulturalną autonomią  Żydów wschodnioeuropejskich, utworzeniem laickiego szkolnictwa i wspieraniem kultury w języku jidysz, aby zatrzymywać procesy asymilacyjne i wspierać żydowską odrębność. Była to partia antysyjonistyczna oraz antyreligijna.

Przed wybuchem II wojny światowej w Warszawie na Muranowie swoją  siedzibę miały Centralny Komitet Ogólnożydowskiego Związku Robotniczego Bund oraz Komitet Miejscowy, z licznymi komórkami partyjnymi rozmieszczonymi w całym mieście. Również podczas niemieckiej okupacji zarówno w getcie, jak i po tzw. stronie aryjskiej istniał Konspiracyjny Komitet Bundu, pełniący funkcję Komitetu Centralnego. Za pomocą emisariuszy kontaktował się z innymi działającymi na terenie Generalnego Gubernatorstwa – w gettach i obozach – komitetami bundowskich organizacji.

Pod koniec II wojny światowej, po powstaniu tzw. Polski Lubelskiej w lipcu 1944 roku, wraz z odradzaniem się życia społeczności żydowskiej w Polsce, Bund – jak i inne organizacje żydowskie – reaktywował legalną działalność. Jednym z pierwszych komitetów, który powstał latem 1945 r. dzięki siedmioosobowej grupie żydowskich socjalistów był Warszawski Komitet Bundu. W dniu 12 sierpnia 1945 r. dokonano uroczystego otwarcia nowego lokalu partyjnego przy ulicy Skaryszewskiej 2, w pobliżu Dworca Wschodniego na Pradze. W tym doniosłym wydarzeniu wzięli udział bundowcy oraz m.in. przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej, a także Polskiej Partii Robotniczej[1].

W związku ze zniszczeniem przedwojennych lokali partyjnych, w tym tego przy ul. Nowolipie 7 – gdzie mieściły się CK Bundu oraz redakcja gazety „Folkscajtung” wydawanej przez partię – Komitet Bundu, jak i siedziby innych organizacji żydowskich, przez cały okres powojennej działalności znajdował się na prawym brzegu Wisły, czyli na Pradze.

Tak jak w przypadku innych instytucji żydowskich, Warszawski Komitet Bundu nie odgrywał znaczącej roli w powojennej Polsce. Główne ośrodki pod względem liczebnym, i z bardziej rozwiniętą strukturą, znajdowały się m.in. w Łodzi, tam również początkowo znajdował się CK, na Dolnym Śląsku i w Szczecinie. Często zjawisko to tłumaczono m.in. dużym zniszczeniem Warszawy, z czym związane były trudne warunki mieszkaniowe w stolicy, stąd też wiele osób mieszkających poza Warszawą. Według danych z 1945 roku, przedstawionych podczas I Krajowej Konferencji Bundu w Łodzi w dniach 16–17 czerwca, do Bundu w Warszawie należało 30 osób, podczas gdy – w tym samym czasie – w Łodzi było to 106 osób, w Częstochowie – 41, a w Tarnowie – 30. W sumie do partii zapisało się do tego czasu około 320 towarzyszy[2]. Od tego momentu w przeciągu roku wydano w Warszawie 54 legitymacje członkowskie. Do maja 1946 roku liczba członków wzrosła do 70[3].

Działalność Komitetu polegała głównie na zwoływaniu posiedzeń, zgromadzeń partyjnych oraz wieców jubileuszowych, w tym np. w 1945 roku z okazji 48-lecia powstania Bundu. W siedzibie partii tworzono gazetki ścienne dotyczące kart historii partii oraz obecnej odbudowy życia partyjnego w zrujnowanej pożogą wojenną Warszawie[4].

W Warszawskim Komitecie Bundu istniały następujące Komisje: Wydział do Spraw Repatriacji (przewodniczącą była towarzyszka Rutka, sekretarzem – Zylbersztejn), Wydział Produktywizacji, Wydział Gospodarczy (z przewodniczącym Rychterem), Wydział Kultury oraz Komisja do spraw Finansów. Działała przy nim również Komisja Historyczna Bundu. Przy komitecie istniały też oddziały organizacji młodzieżowej Cukunft oraz dziecięcej – Skif. Były one nadzieją na przetrwanie ideologii partyjnych wśród najmłodszego pokolenia i – w przyszłości – powiększenie szeregów partii o nowych członków[5].

W skład władz Warszawskiego Komitetu Bundu w połowie 1946 roku wchodzili: przewodniczący Salo Fiszgrund (był również sekretarzem CK), wiceprzewodniczący Sioma Temczyn (z ramienia Cukunftu), Szaja Szychatow (sekretarz)[6], Ignacy Falk, Rychter, Zylbersztejn, Rutka i Czyżyk (imiona nieustalone). W kwietniu 1947 r. odbyły się kolejne wybory do władz Warszawskiego Komitetu, w których na liście kandydatów do władz nowego komitetu znaleźli się: Ignacy Falk (otrzymał 40 głosów), Rychter (39 głosów), Matwiej Bernsztejn (39), Rutka (39), Zilbersztejn (35), Nejman (31), Sioma Temczyn (29), Szaja Szychatow (28) oraz Krum (28). Niewybranymi byli Eksztejn (8), Nisnbojm (8) i Sztern (21 głosów)[7].

Komitet, obok siedziby przy ul. Skaryszewskiej, posiadał lokal przy ul. 11 Listopada 22, gdzie również mieściły się magazyny Jointu (Amerykańsko-Żydowskiego Połączonego Komitetu Rozdzielczego, ang. American Jewish Joint Distribution Committee). W 1946 roku wybuchł spór o tę przestrzeń. Bundowcy byli usilnie namawiani do rezygnacji z lokali pod tym adresem. Prawdopodobnie pod koniec 1946 r. zmienili adres siedziby na lokal przy ulicy Targowej 40, gdzie został przeniesiony również Centralny Komitet Bundu oraz redakcje prasy bundowskiej wydawanej po wojnie, czyli „Głosu Bundu” i „Folkscajtung”[8]. Było to związane m.in. z miejscem zamieszkania większości osób należących do władz CK.

Najważniejszym celem jaki postawił sobie Warszawski Komitet Bundu była pomoc dla repatriantów w zorganizowaniu sobie na nowo życia. Starano się znaleźć dla nich dach nad głową. W pierwszych dniach po przyjeździe do Warszawy mogli oni znaleźć schronienie w bursie partyjnej znajdującej się przy ulicy Skaryszewskiej 2, tj. tam, gdzie początkowo mieścił się lokal partii. Również w tym oddziale próbowano prowadzić bundowską kuchnię ludową. Działalność Bundu na tym polu była często ograniczona poprzez brak wystarczającej ilości środków materialnych. Zarówno w Warszawie, jak i w innych miastach Bund dążył do utworzenia spółdzielni produkcyjnych w celu stworzenia miejsc pracy dla społeczności żydowskiej, w tym dla towarzyszy partyjnych[9].

Praca Oddziału Warszawskiego nie różniła się od działalności pozostałych oddziałów. Ważną jej częścią była działalność kulturalna, za którą odpowiadał Wydział Kultury. Zorganizowano czytelnię czasopism oraz książek. Do biblioteki starano się pozyskiwać książki – w językach jidysz, polskim i angielskim – dotyczące historii nie tylko Bundu, ale ogólnie społeczności żydowskiej. W ramach cotygodniowych spotkań, obok spraw organizacyjnych i stricte politycznych, zajmowano się działalnością kulturalno-oświatową. Tak jak w innych miejscowościach organizowano jubileusze istnienia partii, a także odczyty-referaty członków partii, m.in. Grzegorz Jaszuński wygłosił referat na temat socjalistycznych konferencji w Londynie i Paryżu, dr Michał Szuldenfrei – „O aktualnych zagadnieniach polityki krajowej”, dr Szlomo Herszenchorn – „Wrażenia z pobytu w Stanach Zjednoczonych”; odczyt dotyczący sytuacji wyborczej wygłosił Ignacy Samsonowicz;  odczyty wygłąszali również goście przybyli z zagranicy (Jakub Pat, Chaim Wasser i Charles Zimmerman z Nowego Jorku) oraz towarzysze z szeregów PPS. Podczas spotkań poruszano obecną sytuację polityczną i gospodarczą kraju. Organizowano akademie żałobne ku czci zmarłych przywódców i protoplastów Bundu – towarzyszy Portnoja i Włodzimierza Kosowskiego. Tego typu wydarzenia urządzano m. in. w salach teatrów „Praska Rewia” i „Roma”[10].

Członkowie Komitetu dążyli do upamiętnienia bohaterskiej śmierci bundowców poległych podczas powstania w getcie warszawskim oraz obozach zagłady. Akademie żałobne i jubileusze partii to wydarzenia o większym charakterze, na których bywali warszawscy bundowcy oraz przedstawiciele partii z całego kraju. Warto tutaj podkreślić, że wszystkie główne zjazdy partyjne miały miejsce w Łodzi i Wrocławiu. Jedynie w październiku 1947 roku obchody pięćdziesięciolecia Bundu, na które zaproszono przedstawicieli Bundu spoza Polski oraz socjalistów z różnych części świata, miały miejsce w Warszawie w teatrze „Roma”. Należy tutaj dodać że – obok obchodów głównych – na Pradze odbyły się jesienią 1947 r. obchody 50-lecia Bundu, zorganizowane przez miejscowy Komitet.  

Podczas swojej prawie czteroletniej działalności Warszawski Komitet starał się rozwinąć i zdynamizować życie partyjne, próbował nawiązać współpracę z innymi instytucjami żydowskimi oraz mieć swoich przedstawicieli w Warszawskim Komitecie Żydowskim. W porównaniu z innymi Komitetami, np. w Łodzi, Wrocławiu czy Szczecinie, struktura partii Komitetu Warszawskiego była okrojona. W tym przypadku stołeczność i pamięć getta wpływały na działalność Komitetu[11].

Wiadomości Literackie

Na międzywojennej mapie Warszawy Złota 8 była ważnym adresem – to tam, w kamienicy należącej do redaktora naczelnego Mieczysława Grydzewskiego, mieściła się redakcja jednego najpopularniejszych wówczas w Polsce tygodników – Wiadomości Literackich. Pierwszy numer z datą 6 stycznia ukazał się w 1924 roku, a ostatni wyszedł tuż przed samym wybuchem wojny z datą 3 września 1939 roku[1]. W celu dotarcia do szerszej publiczności redaktor ogłaszał rozmaite plebiscyty i konkursy z nagrodami[2]. Konsekwentnie unikał też jednoznacznej deklaracji politycznej. Dopiero podczas tzw. sprawy brzeskiej, kiedy we wrześniu 1930 roku aresztowano polskich i ukraińskich posłów, a do grudnia rozprawiono się z opozycją, Wiadomości zabrały głos i dołączyły do licznego grona protestujących przeciwko obozowi Piłsudskiego[3]. Od tego momentu, choć tygodnik pozostanie bliżej lewej niż prawej strony sceny politycznej, będzie się dystansował do autorytarnych rządów sanacji.

Na sukces tygodnika wpłynął fakt, że Grydzewskiemu udało się pozyskać znakomitych felietonistów (m.in. Marię Pawlikowską-Jasnorzewską, Jana Lechonia, Jarosława Iwaszkiewicza, Józefa Wittlina, Kazimierza Wierzyńskiego, Ksawerego Pruszyńskiego), wśród których trzech odegrało największą rolę. To Julian Tuwim, Antoni Słonimski i Tadeusz Boy-Żeleński, którzy byli powszechnie uważani za nadających charakter Wiadomościom Literackim[4]. Czytelnicy cenili nie tylko wysoki poziom merytoryczny tekstów, a też swadę i dowcip[5]. Jednak dla autorów współpraca z tygodnikiem nie była łatwa. Irena Krzywicka wspominała, że „Grydzewski znajdował osobliwą przyjemność w tym, żeby tuż obok artykułu jednego ze swoich głównych współpracowników umieścić artykuł jego zaciekłego wroga, często obelżywy i napastliwy”[6]. Fakt, że redaktor naczelny i wielu współpracowników miało pochodzenie żydowskie, spowodował, że antysemici złośliwie nazywali tygodnik Jadąmośki Literackie. Także prasa żydowska, traktowała Wiadomości jako pismo z pogranicza świata żydowskiego i polskiego, które mogłoby pokazać polskiemu czytelnikowi literaturę jidysz.[7]

Przedstawiciele emancypującej się inteligencji żydowskiej już od końca lat 50-tych XIX wieku widzieli potrzebę budowy nowej synagogi reformowanej w Warszawie. Ludwik Natanson przedłożył gminie taki plan już w 1859 roku. Istniejąca wówczas synagoga przy Daniłowiczowskiej była za mała, a bliskość budynków fabrycznych, zdaniem środowiska asymilujących się Żydów, nie była jej godnym otoczeniem. Jednak z powodów tak finansowych jak i politycznych (po powstaniu styczniowym warunki do budowy nowej synagogi nie były sprzyjające) plan został odłożony na kilkanaście lat.

W końcu w 1872 roku ogłoszono konkurs na projekt architektoniczny nowej synagogi, który miał zakładać miejsce dla około 3000 mężczyzn na parterze i dla kobiet na galeriach, salę seminaryjną, przedsionek, „estradę” na której miała być umieszczona arka i boczne pomieszczenia. Rok później w Zachęcie wywieszono sześć propozycji. Mimo wyłonienia laureatów w maju 1873 roku żaden z planów nie został zrealizowany i rozpisano kolejny konkurs. W listopadzie 1874 roku przyjęto projekt Leandra Marconiego, zakładający miejsca dla 2200 osób i kosztujący 165 000 rubli, a dwa lata później wmurowano kamień węgielny pod budowę synagogi przy ul. Tłomackie[1]. Powodem tak dużych opóźnień był nikły odzew członków gminy na apele o datki na budowę. Ostatecznie 26 września 1878 roku Wielka Synagoga została uroczyście otwarta. Mowę inauguracyjną wygłosił po polsku rabin Izaak Cylkow[2]. W 1909 roku urządzono przed świątynią niewielki skwer otoczony płotem.

Mimo że Wielka Synagoga imponowała rozmiarem i rozmachem, z jakim urządzono wnętrza, była krytykowana i bojkotowana przez środowiska chasydzkie i ortodoksyjne. Nabożeństwa odprawiano w języku polskim. Odbywały się w niej nie tylko nabożeństwa czysto religijne, ale również nabożeństwa z okazji odzyskania niepodległości przez Polskę, uchwalenia Konstytucji 3 Maja, rozpoczęcia roku szkolnego czy nabożeństwo żałobne w dniu śmierci Józefa Piłsudskiego. Synagoga była kojarzona ze światowej sławy chórem, który śpiewał przy akompaniamencie organów i innych instrumentów muzycznych, co nie było popularne w inne synagogach. W piątki po zmierzchu, gdy odbywało się nabożeństwo, do świątyni mogli także przyjść chrześcijanie, aby posłuchać występu zespołu. Śmiano się z eleganckich panów w cylindrach, którzy w szabat zajeżdżali na skwer przed świątynią dorożkami lub samochodami. Synagoga na Tłomackiem służyła więc tylko zwolennikom judaizmu reformowanego.

Po wybuchu II wojny światowej hitlerowcy rozpoczęli dewastację synagogi. Jednak 20 maja 1941 zezwolili na jej otwarcie i odprawienie (31 maja) pierwszego nabożeństwa. W marcu 1942 roku synagogę powtórnie zamknięto i stworzono z niej magazyn na zrabowane Żydom mienie. 16 maja 1943 o 20.15 na polecenie Jürgena Stroopa synagoga została wysadzona w powietrze. To był symboliczny koniec dzielnicy żydowskiej. Do dzisiaj ocalał tylko budynek Biblioteki Judaistycznej, w którym obecnie mieści się Żydowski Instytut Historyczny. W miejscu synagogi stoi dziś „Błękitny wieżowiec”.

Dzień dobry! Shalom! Dobry deń! Tak 100 lat temu witano się na Pradze! Dziś oprócz polskiego „Cześć!” usłyszysz tu wietnamskie „Hi!”, czeczeńskie „Salam!” czy angielskie „Hello!”. Posłuchaj audioprzewodnika „Wielokulturowa Praga” (albo idź spacer z naszym audiorzewodnikiem) i sprawdź, gdzie możesz się przywitać w poszczególnych językach. Dowiedz się, w której bramie był cheder, gdzie produkowano najlepszą mąką i kto nadal korzysta z prawosławnej cerkwi. Poznaj przedwojennych żydowskich kupców i rzemieślników, Gruzinów, którzy od stu lat kręcą się po okolicy i współczesnych Wietnamczyków – niedawnych handlarzy ze Stadionu Dziesięciolecia.

Audioprzewodnik jest dostępny TUTAJ.

Audioprzewodniki „Miejska ścieżka” powstały w ramach projektu „Stowarzyszenia „Pracownia Etnograficzna”.

Posłuchaj audioprzewodnika „Wojenna Ochota” i dowiedz się, jak wyglądała codzienność Warszawy pomiędzy 1 września 1939 a 17 stycznia 1945? Jak Niemcy zorganizowali życie warszawiaków i warszawianek? Czym czym są tablice Tchorka? Gdzie bronili się ochoccy powstańcy? Co widziały dzieci podczas przeciwlotniczych zaciemnień? Ile kosztowała choinka w 1943 roku? Kim były siostry Goldman? Kto i jak rozminowywał po wojnie warszawskie domy? Dzięki temu audioprzewodnikowi poznasz odpowiedzi na wszystkie na te pytania.

Wypędzenie ludności z Warszawy

W trakcie oraz tuż po zakończeniu powstania warszawskiego jesienią 1944 roku naziści dokonali masowego wysiedlenia mieszkańców Warszawy i miejscowości podwarszawskich. O historii wypędzenia opowiada Agata Mirosz z Muzeum Dulag 121.

Ludwik Zamenhof

Ludwik Zamenhof (1859–1917) jest znany i rozpoznawany przede wszystkim jako twórca esperanto – sztucznego języka międzynarodowego. Jednak jego marzenia o zjednoczeniu ludzkości wykraczały daleko poza stworzenie wspólnego dla wszystkich ludzi narzędzia komunikacji i obejmowało także krąg uniwersalnych wartości religijnych i narodowych. Pochodzący z rodziny zrusyfikowanych Żydów Zamenhof, podobnie jak wielu innych żydowskich intelektualistów, próbował zmierzyć się w swoim czasie z tzw. kwestią żydowską i znaleźć jej odpowiednie rozwiązanie. W tych poszukiwaniach przeszedł drogę od zaangażowania na rzecz ruchu narodowego odrodzenia Żydów, protosyjonizmu, do bardziej ogólnych projektów mających służyć całej ludzkości.

Zamenhof urodził się w Białymstoku, gdzie obserwując relacje między Polakami, Żydami, Rosjanami i Niemcami, uznał że główną przyczyną nieporozumień i sporów między ludźmi jest bariera językowa, tam także – w wieku 10 lat – napisał dramat Wieża Babel, czyli tragedia białostocka w pięciu aktach; kształcił się w Moskwie, Warszawie i Wiedniu. Aktywnie uczestniczył w ważnych dla ruchu esperanckiego wydarzeniach w całej Europie. Jednak to Warszawa stała się miastem, w którym skrystalizowały się jego najważniejsze projekty i w którym spędził większość swojego życia. To tu w 1887 roku ożenił się z Klarą Silbernik i, dzięki wsparciu finansowemu jej ojca, wydał po rosyjsku i po polsku broszurę Język międzynarodowy. To ona rozsławiła go jako Doktora Esperanto. Na ul. Dzikiej pracował nie tylko nad uniwersalistycznymi ideami, ale także prowadził swoją praktykę okulistyczną, o czym informuje ogłoszenie w stołecznym polsko-żydowskim tygodniku „Izraelita”. Tu także zmarł. Mowę pożegnalną wygłosił rabin i kaznodzieja Wielkiej Synagogi na Tłomackiem Samuel Poznański: „Przyjdzie chwila, że cała polska ziemia zrozumie, jaką promienną sławę dał ten wielki syn swojej ojczyźnie…”. Został pochowany, a jego nagrobek z zieloną gwiazdą, symbolem ruchu esperanckiego, można nadal obejrzeć na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej.

Ulica Dzika, przy której mieszkał Doktor Esperanto, otrzymała w 1930 roku jego miano. W czasie II wojny światowej znalazła się ona w obrębie getta. Zagłada Żydów zaważyła w tragiczny sposób na losie zarówno rodziny Ludwika Zamenhofa, jak i innych żydowskich esperantystów. Wielu z nich straciło życie w gettach lub obozach śmierci.

Żydowscy gimnazjaliści o antysemityzmie

Warszawska prasa polsko-żydowska dla młodzieży w latach 1938–1939

Koniec lat 30. XX wieku w Polsce to okres znacznego wzrostu nastrojów antyżydowskich w społeczeństwie. Bojówki Obozu Narodowo-Radykalnego, faszystowski Obóz Zjednoczenia Narodowego, pogromy, bojkot gospodarczy, paragrafy aryjskie, getto ławkowe i numerus clausus stanowiły ponury element polskiej codzienności nie tylko dorosłych Żydów, lecz także dzieci. Dyskryminacja ze względu na pochodzenie i wyznawaną religię zaczęła stanowić poważny problem również w szkołach, o czym donosili czytelnicy i współpracownicy żydowskich pism dla młodzieży:

Zaczął się nowy rok szkolny. Przed księgarniami żydowskimi stały pikiety. W szkole grupki dziewczynek tajemniczo szeptały. Z przypadkowo podsłuchanych rozmów dowiedziałam się, że postanowiły nie rozmawiać i nie chodzić z nami, nie pomagać nam, nie wybierać nas do samorządu. Atmosfera w klasie stała się duszna i przytłaczająca. Przychodziłyśmy tuż przed dzwonkiem, na pauzy wychodziłyśmy na podwórko, zaraz po lekcjach wracałyśmy do domu. Nie mieszałyśmy się do życia klasowego, bo wiedziałyśmy, że nas nie chcą. Rozumiałyśmy pogardliwe spojrzenia i uśmiechy zwracane w naszą stronę. Bolało to bardzo[1].

Szykany, szyderstwa, ostentacyjne ignorowanie, grubiańskie dowcipy, a wreszcie przemoc psychiczna (na ogół werbalna) i fizyczna stały się metodami prześladowania żydowskich uczniów. Dla gimnazjalistów (nastolatków pomiędzy dwunastym a szesnastym rokiem życia) poczucie wyalienowania, a zarazem zagrożenia ze strony polskich rówieśników było dojmujące. Pojawiały się też próby wyparcia rzeczywistości, jednak były to głosy zdecydowanie rzadsze:

W kronice wspomina pan często o antysemityzmie. To takie smutne. Czy mógłbym prosić, żeby pan przestał. Mam tego dość w życiu codziennym. Prośbę popieram pewnikiem, że nie tylko mnie to sprawia przykrość.

Janusz Korczak, który był adresatem listu skomentował go następująco:

O zaczepianiu żydowskich dzieci piszemy, bo komu się poskarżą? Są skargi płaczliwe albo krzykliwe. Bywa, że ktoś przesadza. (...) Bywają skargi spokojne i pełne godności [2] .

Udostępnienie łamów „Małego Przeglądu”[3] czy „Nowego Głosu Młodzieży”[4] stwarzało młodzieży okazję do swobodnej wypowiedzi na istotne dla nich tematy, opisania codziennych problemów (szkolne i wakacyjne przygody, kłótnie z przyjaciółmi, stosunki z rodzicami). W piśmie ogłaszano reportaże i utwory literackie. Tu na marginesie dodam, że jednym z korespondentów „Małego Przeglądu” był trzynastoletni wówczas Zygmunt Bauman, który wytropił w tygodniku plagiat literacki. Pojawiały się także burzliwe dyskusje, które częstokroć przeradzały się w poważne spory światopoglądowe. Nie ulega wątpliwości, że nawet jeśli dorośli redaktorzy w jakiś sposób sprawowali nadzór nad pismami, to jednak dzieci były nie tylko odbiorcami treści, lecz także ich głównymi twórcami.

Wraz z zaostrzeniem polityki antyżydowskiej w Polsce coraz wyraźniej zaczął wybrzmiewać temat dręczenia w szkole, którego bezpośrednimi ofiarami były dzieci. W gimnazjach i liceach mniej lub bardziej jawnie funkcjonował numerus clausus, choć rzecz jasna nie poświęcano mu tyle uwagi, co segregacji rasowej na polskich uniwersytetach. Nie jestem w stanie powiedzieć, jaki procent nauczycieli jawnie okazywał nienawiść lub wrogość żydowskim uczniom, jednak przypadki dyskryminacji i przemocy zdarzały się regularnie. Z pewnością publiczne poniżanie i upokarzanie uczniów przyczyniało się do deprecjonowania Żydów w oczach kolegów. Co więcej zdarzali się nauczyciele antysemici, którzy nauczali w szkołach żydowskich i również tam okazywali wrogość swoim podopiecznym[5]. Z korespondencji nadsyłanych do redakcji wynika jednak, że oprawcami byli głównie rówieśnicy, co więcej niektórzy autorzy prosili o anonimowość w obawie przed rozpoznaniem i ewentualnymi szykanami:

Mało było tym młodocianym endekom naśmiewania się z nas, z naszej urojonej niezgrabności i naszego pochodzenia. Zaczęli oni w klasach, na korytarzach i wszędzie gdzie się dało łapać (w dosłownym znaczeniu) słabszych, oczywiście, uczniów wyznania mojżeszowego, a przytrzymawszy któregoś niemiłosiernie okładali pięściami, czy też rzucali od ściany do ściany, nie jak człowieka, ale jak kupę śmieci[6]

Wykluczenie ze szkolnej i klasowej społeczności odbywało się na ogół przy biernej postawie kolegów, którzy nie prezentowali poglądów antysemickich. Wiązało się to z rozmaitymi kwestiami, z pewnością jedną z przyczyn był częstokroć sztywny podział pomiędzy uczniowskimi grupami Żydów i Polaków, którzy chociażby ze względu na różnice kulturowe i religijne nie chcieli wchodzić ze sobą w bliższe interakcje. Irena Krzywicka, która co prawda ukończyła gimnazjum w latach 20. XX wieku, tak wspominała okres spędzony w prywatnej szkole dla dziewcząt w Warszawie:

Izolacja jednak między obydwiema grupami była niemal kompletna. Nie siedziały ze sobą w ławkach, nie bywały u siebie w domach, prawie nie rozmawiały ze sobą. Obie grupy zresztą zazdrośnie przestrzegały tej izolacji[7].

Polscy nauczyciele i przyjaciele, którzy nie poddawali się propagandzie i presji antysemitów, na łamach pism byli przedstawiani jako wyjątkowo pozytywne jednostki, a okazywanie przez nich sympatii Żydom uchodziło za niemal bohaterski czyn. Jak się zdaje, nauczyciele, którzy nie stosowali podziału uczniów ze względu na wyznanie, nie mieli problemów w miejscach pracy, nie byli szykanowani i zastraszani. Inaczej rzecz się miała z chrześcijańskimi uczniami, którzy utrzymywali bliskie relacje z Żydami. Niejednokrotnie padali ofiarami klasowego bojkotu lub rozmaitych gróźb. W efekcie część uczniów rezygnowała z tych znajomości, inni próbowali walczyć o większą tolerancję wobec przyjaciół. Wśród żydowskich dzieci pojawiał się również lęk o dalsze losy przyjaźni z Polakami:

- Patrz Wiesiu, teraz jesteś moją przyjaciółką, ale kto wie, może już za rok staniesz się antysemitką, jak wielu twoich rodaków.

Gimnazjaliści, których wypowiedzi przywoływałam, uczęszczali do polskich szkół. Zatem ich kontakt z Polakami był zdecydowanie częstszy niż uczniów szkół żydowskich. Na przykład cytowana wyżej Dora Cygańska była jedyną dziewczynką żydowskiego pochodzenia w klasie. W wyniku tych dysproporcji byli zdecydowanie bardziej narażeni na antysemickie ataki ze strony swoich kolegów i nauczycieli. Obserwacje młodych Żydów dotyczące ówczesnej codzienności były druzgocące: W dzisiejszych czasach trudno jest spotkać chrześcijanina, który by nie był uprzedzony do Żydów. Coraz częściej pojawiał się więc temat emigracji do Palestyny, Argentyny, Stanów Zjednoczonych czy Południowej Afryki. Powodem był nie tylko szalejący antysemityzm, lecz także warunki ekonomiczne. Młodzież i ich rodzice doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że po zdaniu małej matury szanse absolwentów na znalezienie pracy lub kontynuowanie nauki w dobrych liceach, a później na polskich uniwersytetach będą znacznie utrudnione lub niemożliwe.

Do prasy młodzieżowej przeniknęła też „wielka polityka”, dotychczas zarezerwowana dla dorosłych. Oczywiście nie były to wysublimowane analizy, raczej odwoływano się do tragicznego losu pokrzywdzonych przez Niemców dzieci, które utraciły swoją ojczyznę. Deklarowano m.in. wsparcie dla czechosłowackich kolegów[9] Jednak najwięcej miejsca poświęcono Żydom posiadającym polskie obywatelstwo, którzy w 1938 roku zostali deportowani z Niemiec w ramach „Polenaktion” i umieszczeni w obozie przejściowym w Zbąszyniu. Ze względu na fatalne warunki panujące w obozie na łamach pism organizowano rozmaite zbiórki pomocowe dla deportowanych dzieci, a także dedykowano im wiersze (Rimon Heller, List do chłopca wysiedleńca). W tym kontekście interesujący jest reportaż Esty B. poświęcony grupie dziecięcych uchodźców, którzy po dramatycznych wydarzeniach w Rzeszy zostali wysłani do sanatorium w Miedzeszynie. Autorkę dziwił fakt, że przebywający wśród rówieśników „Niemcy” (tak kuracjusze nazywali żydowskich uchodźców), wydawali się radośni i beztroscy. Sanatoryjny wychowawca szybko wyprowadził ją z błędu:

Trzeba widzieć je wtedy, gdy są same albo gdy śpią. Byłem u nich w sypialni. Gdybyś widziała wyraz niektórych twarzy, gdybyś słyszała okrzyki strachu i bólu małych dzieci, rozpaczliwe nawoływania starszych[10].

Dzieci relacjonowały młodej reporterce o traumatycznych przeżyciach, prześladowaniu, wyrzucaniu z domów i odbieraniu majątków. Jednocześnie mówiły również o współczuciu niemieckich policjantów i sąsiadów, którzy zastraszeni, nie reagowali, bo – jak wspomniał jeden z kuracjuszy – jeżeli coś powiedzą, to zostaną osadzeni w obozie koncentracyjnym. Czy pani wie, co to jest?. Na marginesie dodam, że reportaż był jednym z nielicznych tekstów w dziecięcej prasie polsko-żydowskiej, w którym pojawił się termin obóz koncentracyjny.

Reportaż ukazał się w grudniu 1938 roku, wtedy jeszcze nie przypuszczano, że niebawem żydowskie dzieci w Polsce podzielą los niemieckich kolegów. Wiadomo, że wielu współpracowników „Małego Przeglądu” i „Nowego Głosu Młodych” nie przeżyło Zagłady. Wśród ofiar znalazł się Lejzor Czarnobroda (zachował się jego dziennik z czasów getta warszawskiego), a także Hirsz „Harry” Kaliszer (1912–1943). W obozie janowskim we Lwowie został zamordowany Rimon Heller (1924–1942), autor szeregu artykułów o szkolnym antysemityzmie, a także bardzo dobrze zapowiadający się poeta polsko-żydowski.

Żydowska Praga

Na warszawskiej Pradze, przy ulicy Szerokiej kwitło życie społeczności żydowskiej. O najważniejszych miejscach, których ślady do dziś pozostały, opowiada Katarzyna Kuzko-Zwierz.