Warszawski Komitet Bundu w latach 1945–1949

Bund był partią lewicowo-socjalistyczną opowiadającą się za kulturalną autonomią  Żydów wschodnioeuropejskich, utworzeniem laickiego szkolnictwa i wspieraniem kultury w języku jidysz, aby zatrzymywać procesy asymilacyjne i wspierać żydowską odrębność.  Była to partia antysyjonistyczna oraz antyreligijna.

Przed wybuchem II wojny światowej w Warszawie na Muranowie swoją  siedzibę miały Centralny Komitet Ogólnożydowskiego Związku Robotniczego Bund oraz Komitet Miejscowy, z licznymi komórkami partyjnymi rozmieszczonymi w całym mieście. Również podczas niemieckiej okupacji zarówno w getcie, jak i po tzw. stronie aryjskiej istniał Konspiracyjny Komitet Bundu, pełniący funkcję Komitetu Centralnego. Za pomocą emisariuszy kontaktował się z innymi działającymi na terenie Generalnego Gubernatorstwa – w gettach i obozach – komitetami bundowskich organizacji.

Pod koniec II wojny światowej, po powstaniu tzw. Polski Lubelskiej w lipcu 1944 roku, wraz z odradzaniem się życia społeczności żydowskiej w Polsce, Bund – jak i inne organizacje żydowskie – reaktywował legalną działalność. Jednym z pierwszych komitetów, który powstał latem 1945 r. dzięki siedmioosobowej grupie żydowskich socjalistów był Warszawski Komitet Bundu. W dniu 12 sierpnia 1945 r. dokonano uroczystego otwarcia nowego lokalu partyjnego przy ulicy Skaryszewskiej 2, w pobliżu Dworca Wschodniego na Pradze. W tym doniosłym wydarzeniu wzięli udział bundowcy oraz m.in. przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej, a także Polskiej Partii Robotniczej[1].

W związku ze zniszczeniem przedwojennych lokali partyjnych, w tym tego przy ul. Nowolipie 7 – gdzie mieściły się CK Bundu oraz redakcja gazety „Folkscajtung” wydawanej przez partię – Komitet Bundu, jak i siedziby innych organizacji żydowskich, przez cały okres powojennej działalności znajdował się na prawym brzegu Wisły, czyli na Pradze.

Tak jak w przypadku innych instytucji żydowskich, Warszawski Komitet Bundu nie odgrywał znaczącej roli w powojennej Polsce. Główne ośrodki pod względem liczebnym, i z bardziej rozwiniętą strukturą, znajdowały się m.in. w Łodzi, tam również początkowo znajdował się CK, na Dolnym Śląsku i w Szczecinie. Często zjawisko to tłumaczono m.in. dużym zniszczeniem Warszawy, z czym związane były trudne warunki mieszkaniowe w stolicy, stąd też wiele osób mieszkających poza Warszawą. Według danych z 1945 roku, przedstawionych podczas I Krajowej Konferencji Bundu w Łodzi w dniach 16–17 czerwca, do Bundu w Warszawie należało 30 osób, podczas gdy – w tym samym czasie – w Łodzi było to 106 osób, w Częstochowie – 41, a w Tarnowie – 30. W sumie do partii zapisało się do tego czasu około 320 towarzyszy[2]. Od tego momentu w przeciągu roku wydano w Warszawie 54 legitymacje członkowskie. Do maja 1946 roku liczba członków wzrosła do 70[3].

Działalność Komitetu polegała głównie na zwoływaniu posiedzeń, zgromadzeń partyjnych oraz wieców jubileuszowych, w tym np. w 1945 roku z okazji 48-lecia powstania Bundu. W siedzibie partii tworzono gazetki ścienne dotyczące kart historii partii oraz obecnej odbudowy życia partyjnego w zrujnowanej pożogą wojenną Warszawie[4].

W Warszawskim Komitecie Bundu istniały następujące Komisje: Wydział do Spraw Repatriacji (przewodniczącą była towarzyszka Rutka, sekretarzem – Zylbersztejn), Wydział Produktywizacji, Wydział Gospodarczy (z przewodniczącym Rychterem), Wydział Kultury oraz Komisja do spraw Finansów. Działała przy nim również Komisja Historyczna Bundu. Przy komitecie istniały też oddziały organizacji młodzieżowej Cukunft oraz dziecięcej – Skif. Były one nadzieją na przetrwanie ideologii partyjnych wśród najmłodszego pokolenia i – w przyszłości – powiększenie szeregów partii o nowych członków[5].

W skład władz Warszawskiego Komitetu Bundu w połowie 1946 roku wchodzili: przewodniczący Salo Fiszgrund (był również sekretarzem CK), wiceprzewodniczący Sioma Temczyn (z ramienia Cukunftu), Szaja Szychatow (sekretarz)[6], Ignacy Falk, Rychter, Zylbersztejn, Rutka i Czyżyk (imiona nieustalone). W kwietniu 1947 r. odbyły się kolejne wybory do władz Warszawskiego Komitetu, w których na liście kandydatów do władz nowego komitetu znaleźli się: Ignacy Falk (otrzymał 40 głosów), Rychter (39 głosów), Matwiej Bernsztejn (39), Rutka (39), Zilbersztejn (35), Nejman (31), Sioma Temczyn (29), Szaja Szychatow (28) oraz Krum (28). Niewybranymi byli Eksztejn (8), Nisnbojm (8) i Sztern (21 głosów)[7].

Komitet, obok siedziby przy ul. Skaryszewskiej, posiadał lokal przy ul. 11 Listopada 22, gdzie również mieściły się magazyny Jointu (Amerykańsko-Żydowskiego Połączonego Komitetu Rozdzielczego, ang. American Jewish Joint Distribution Committee). W 1946 roku wybuchł spór o tę przestrzeń. Bundowcy byli usilnie namawiani do rezygnacji z lokali pod tym adresem. Prawdopodobnie pod koniec 1946 r. zmienili adres siedziby na lokal przy ulicy Targowej 40, gdzie został przeniesiony również Centralny Komitet Bundu oraz redakcje prasy bundowskiej wydawanej po wojnie, czyli „Głosu Bundu” i „Folkscajtung”[8]. Było to związane m.in. z miejscem zamieszkania większości osób należących do władz CK.

Najważniejszym celem jaki postawił sobie Warszawski Komitet Bundu była pomoc dla repatriantów w zorganizowaniu sobie na nowo życia. Starano się znaleźć dla nich dach nad głową. W pierwszych dniach po przyjeździe do Warszawy mogli oni znaleźć schronienie w bursie partyjnej znajdującej się przy ulicy Skaryszewskiej 2, tj. tam, gdzie początkowo mieścił się lokal partii. Również w tym oddziale próbowano prowadzić bundowską kuchnię ludową. Działalność Bundu na tym polu była często ograniczona poprzez brak wystarczającej ilości środków materialnych. Zarówno w Warszawie, jak i w innych miastach Bund dążył do utworzenia spółdzielni produkcyjnych w celu stworzenia miejsc pracy dla społeczności żydowskiej, w tym dla towarzyszy partyjnych[9].

Praca Oddziału Warszawskiego nie różniła się od działalności pozostałych oddziałów. Ważną jej częścią była działalność kulturalna, za którą odpowiadał Wydział Kultury. Zorganizowano czytelnię czasopism oraz książek. Do biblioteki starano się pozyskiwać książki – w językach jidysz, polskim i angielskim – dotyczące historii nie tylko Bundu, ale ogólnie społeczności żydowskiej. W ramach cotygodniowych spotkań, obok spraw organizacyjnych i stricte politycznych, zajmowano się działalnością kulturalno-oświatową. Tak jak w innych miejscowościach organizowano jubileusze istnienia partii, a także odczyty-referaty członków partii, m.in. Grzegorz Jaszuński wygłosił referat na temat socjalistycznych konferencji w Londynie i Paryżu, dr Michał Szuldenfrei – „O aktualnych zagadnieniach polityki krajowej”, dr Szlomo Herszenchorn – „Wrażenia z pobytu w Stanach Zjednoczonych”; odczyt dotyczący sytuacji wyborczej wygłosił Ignacy Samsonowicz; odczyty wygłąszali również goście przybyli z zagranicy (Jakub Pat, Chaim Wasser i Charles Zimmerman z Nowego Jorku) oraz towarzysze z szeregów PPS. Podczas spotkań poruszano obecną sytuację polityczną i gospodarczą kraju. Organizowano akademie żałobne ku czci zmarłych przywódców i protoplastów Bundu – towarzyszy Portnoja i Włodzimierza Kosowskiego. Tego typu wydarzenia urządzano m. in. w salach teatrów „Praska Rewia” i „Roma”[10].

Członkowie Komitetu dążyli do upamiętnienia bohaterskiej śmierci bundowców poległych podczas powstania w getcie warszawskim oraz obozach zagłady. Akademie żałobne i jubileusze partii to wydarzenia o większym charakterze, na których bywali warszawscy bundowcy oraz przedstawiciele partii z całego kraju. Warto tutaj podkreślić, że wszystkie główne zjazdy partyjne miały miejsce w Łodzi i Wrocławiu. Jedynie w październiku 1947 roku obchody pięćdziesięciolecia Bundu, na które zaproszono przedstawicieli Bundu spoza Polski oraz socjalistów z różnych części świata, miały miejsce w Warszawie w teatrze „Roma”. Należy tutaj dodać że – obok obchodów głównych – na Pradze odbyły się jesienią 1947 r. obchody 50-lecia Bundu, zorganizowane przez miejscowy Komitet.  

Podczas swojej prawie czteroletniej działalności Warszawski Komitet starał się rozwinąć i zdynamizować życie partyjne, próbował nawiązać współpracę z innymi instytucjami żydowskimi oraz mieć swoich przedstawicieli w Warszawskim Komitecie Żydowskim. W porównaniu z innymi Komitetami, np. w Łodzi, Wrocławiu czy Szczecinie, struktura partii Komitetu Warszawskiego była okrojona. W tym przypadku stołeczność i pamięć getta wpływały na działalność Komitetu[11].