Pomnik Bohaterów Getta

Pochodzący z Warszawy rzeźbiarz Natan Rappaport był ocalałym z Zagłady. Po wybuchu wojny – dzięki ucieczce na tereny okupowane przez Armię Czerwoną – przeżył, a po wojnie włączył się w działania związane z upamiętnianiem ofiar Holokaustu. Jest m.in. autorem warszawskiego Pomnika Bohaterów Getta – jednego z tysięcy pomników poświęconych Żydom pomordowanym w czasie drugiej wojny światowej w Polsce, będącego także najbardziej znanym i rozpoznawalnym pomnikiem Holocaustu na świecie.

Rappaport pracował nad projektem pomnika już od 1943 roku, jeszcze w Związku Radzieckim. Swoim pierwszym projektem chciał upamiętnić bohaterską walkę Żydów biorących udział w powstaniu oraz jego tragiczny upadek, lecz pierwsza wersja niestety nie przeszła cenzury. Kilka lat później, po powrocie do Warszawy, Rappaport przedstawił nowy projekt Centralnemu Komitetowi Żydowskiemu, który zatwierdził go od razu. Pomnik miał stanąć w miejscu, „gdzie oddano pierwsze strzały, i gdzie Mordechaj Anielewicz, przywódca powstania, zmarł w bunkrze”. Wybrano więc lokalizację w pobliżu pierwszego pomnika upamiętniającego powstanie w warszawskim getcie, odsłoniętego w 1946 r. Pomnik ten zaprojektowany przez Leona Marka Suzina i postawiony przez Centralny Komitet Żydów w Polsce miał formę włazów do kanałów, które były wykorzystywane przez żydowskich bojowców w czasie powstania, a zrobiony był z czerwonego piaskowca, mającego symbolizować krew przelaną w walce.

Jeszcze w 1946 roku podjęto decyzje o budowie drugiego pomnika. Nad jego projektem pracował Natan Rappaport, a autorem oprawy architektonicznej był Suzin. Bryła pomnika została wykonana z labradorytu skandynawskiego, który podobno miał być wcześniej przeznaczony na pomnik upamiętniający zwycięstwo Hitlera. Jak tłumaczył sam rzeźbiarz, forma pomnika nawiązuje zarówno do murów getta warszawskiego, jak i do Ściany Płaczu w Jerozolimie. Jednocześnie przypomina ona nagrobek, pod którym składane są kwiaty, wieńce i – wedle tradycji żydowskiej – małe kamyki, oznaczające pamięć.

Na froncie pomnika, po jego zachodniej stronie, znajduje się płaskorzeźba zatytułowana: Walka przedstawiająca grupę żydowskich bojowników. Obok, w językach polskim, jidysz i hebrajskim, widnieje napis: Naród żydowski – swym męczennikom i bojownikom. Druga płaskorzeźba, umieszczona od strony wschodniej, została wykonana z kamienia i przedstawia dwunastu męczenników żydowskich, przedstawiających dwanaście plemion Izraela. Płaskorzeźba nosi tytuł: Pochód na zagładę.

W odsłonięciu pomnika w 1948 roku uczestniczyło ponad 12 tysięcy ocalałych Żydów, polscy politycy, przywódcy powstania w getcie – Marek Edelman i Antek Cukierman, przedstawiciele delegacji żydowskich z całego świata oraz warszawiacy; łącznie około 20 tysięcy osób. Rabin Polski Dreistmann odmówił kadisz – modlitwę za zmarłych, a naczelny rabin Wojska Polskiego pułkownik Dawid Kahane wygłosił kazanie.

Przez lata pomnik i plac stały się nie tylko miejscem uroczystości, ale – przede wszystkim – miejscem pamięci i modlitwy za zmarłych, „niemalże ołtarzem” (Young, s. 170). Hołd pomordowanym w Zagładzie składali tu m.in. Jimi Carter, Bill Clinton, papież Jan Paweł II, Jurij Gagarin, Czternasty Dalajlama, Marlena Dietrich czy dzieci Madonny. Najbardziej znanym był jednak gest kanclerza Niemiec Willy'ego Brandta z 1970 roku, gdzie na zdjęciach widać, jak ów „klęczy w czarnym płaszczu na kamiennych stopniach przed pomnikiem. Lądując w Warszawie z pierwszą oficjalną wizytą w Polsce, nie planował w tym miejscu podniosłych gestów. Dopiero w samochodzie wiozącym go na Muranów zdał sobie sprawę, że skoro ówczesny rząd polski nie życzy sobie żadnych ceremonii, nie wystarczy skinąć głową po złożeniu wieńca. „Przecież coś trzeba było zrobić” – powie potem zaskoczonej żonie. Nazajutrz te zdjęcia ukazały się w prasie całego świata. W Polsce opublikował je tylko wydawany w jidysz „Fołks Sztyme”. W „Życiu Warszawy” fotografie skonfiskowała cenzura”

Pomnik Bohaterów Getta projektu Natana Rappaporta jest nie tylko jednym z tysięcy pomników upamiętniających Zagładę w Polsce, lecz także najbardziej znanym i rozpoznawalnym pomnikiem Holocaustu na świecie. Został odsłonięty 19 kwietnia 1948 roku, w piątą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim.